Jacht op de tijgermug

‘Het is waarschijnlijk nog te koud om vandaag iets te vangen’, zegt entomoloog Anna Schneider terwijl ze een klein schepnetje laat zakken door een rioolrooster. We bevinden ons in een rustige, doodlopende wijk in Wilrijk, op een frisse ochtend in april. Schneider haalt het netje terug boven en giet de inhoud in een plastic bakje. Haar collega Isra Deblauwe voegt er een scheutje proper water bij. Ze brengen het bakje tot net onder hun ogen en speuren in het water geconcentreerd naar…

‘Daar!’

‘Culex of Aedes?’

‘Culex denk ik. Ja, honderd procent zeker Culex.’

Gerustgesteld giet Schneider het bakje uit op straat. Deblauwe en Schneider zijn wetenschappers bij het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen, en zoeken hier naar larven van de tijgermug (Aedes albopictus). Of beter: ze hopen er geen te vinden. De tijgermug is een belangrijke overdrager van virussen die chikunguya, dengue en zika veroorzaken. In België was het lange tijd een ‘ver-van-ons-bed-mug’, maar hier in deze wijk doken er vorige zomer plots honderden tegelijk op. ‘De tijgermuggen steken ook overdag, en sommige bewoners konden daardoor niet meer in hun tuin komen. De overlast was echt groot’, zegt Deblauwe. ‘Voor de duidelijkheid: die tijgermuggen zijn niet besmet, ze verspreiden op dit moment dus geen virussen. Als ze zich hier echt vestigen, kunnen ze wel virussen opnemen bij mensen die met een virusinfectie terugkeren uit een tropisch land, en die dan verder verspreiden. Daarom moeten we er alles aan doen om de vestiging van de tijgermug zo lang mogelijk tegen te houden.’

Verstekelingen

Deblauwe en Schneider volgen de opmars van de tijgermug al een hele tijd. ‘We vonden tussen 2013 en 2020 bijna jaarlijks eitjes en larven van tijgermuggen op luchthavens, snelwegparkings of bij bedrijven die tropische planten verkopen. Sinds 2018 zien we ook steeds vaker volwassen tijgermuggen in ons land. 2022 was een echt recordjaar, en vermoedelijk zal de tijgermug dit jaar op nog meer plaatsen opduiken.’

De tijgermug reist als verstekeling mee op importproducten zoals geluksbamboe en tweedehandsbanden, maar neemt ook gewoon het vliegtuig of zelfs de wagen vanuit Zuid-Europa. En zo veroverde de tijgermug na Italië en Zuid-Frankrijk ook Duitsland, Nederland en België. Om de opmars te volgen, af te remmen en liefst ook te stoppen, roepen Sciensano en het Instituut voor Tropische Geneeskunde iedereen op om mogelijke observaties van tijgermuggen te melden via de website muggensurveillance.be. ‘Op de website vind je informatie over hoe je de tijgermug kan herkennen. We vragen ook om een foto op te laden.’

Dankzij aandachtige burgers hadden de onderzoekers razendsnel ‘beet’. Schneider: ‘Sinds de lancering van de website op 30 mei 2022 ontvingen we meer dan driehonderd meldingen, waarvan het in twaalf gevallen om tijgermuggen ging. Op twee locaties, in Lebbeke en hier in Wilrijk, was het probleem onverwacht groot. Bij een onderzoek ter plaatse vonden we ook tijgermuggen in aangrenzende tuinen in een straal van tweehonderd meter rond de oorspronkelijke vindplaats.’

In september ging een bestrijdingsbedrijf in opdracht van het Agentschap voor Natuur en Bos daarom hier in Wilrijk van deur tot deur om de larven te bestrijden met een biologisch larvicide. Ze vroegen ook aan de bewoners om stilstaand water zoveel mogelijk te verwijderen of goed af te dekken. ‘Of de bestrijdingscampagne succesvol was, moet nog blijken’, zegt Deblauwe. ‘De tijgermug legt in september, net vóór het einde van het muggenseizoen, eitjes die overwinteren en pas de volgende lente uitkomen. Als we in de komende weken opnieuw tijgermuggen vinden, kan dit een eerste aanwijzing zijn dat de tijgermug in België overwintert. Vinden we daarna ook nog muggen in verschillende levensstadia, dan kan dit erop wijzen dat de tijgermug zich heeft gevestigd op deze locaties.’

Deblauwe en Schneider willen vandaag en de komende weken zoveel mogelijk tuinen in deze wijk controleren. Ze zoeken voorwerpen waar water stil blijft staan: in regentonnen, bloempotten, parasolvoeten en emmers, maar ook in verstopte dakgoten, kinderspeelgoed, en zelfs in een plastic zeil waarmee een tuintafel voor de winter is afgedekt. ‘De muggen leggen hun eitjes net boven de rand van een plasje water. De eitjes kunnen vervolgens maanden in droogte overleven om pas uit te komen als ze terug onder water komen.’

De onderzoekers noteren in een smartphone-applicatie welke locaties ze gecontroleerd hebben, en wat ze er wel of niet aantroffen. ‘We kunnen de larven vrij goed op het zicht identificeren. Larven van onze ‘ongevaarlijke’ huismug bewegen wat nerveuzer en hebben een langere adembuis. Als we toch twijfelen, dan sturen we de larven naar een lab waar ze via genetisch onderzoek de soort achterhalen. Naast de deur-aan-deur-monitoring plaatsen we ook eilegvallen, potjes die een aantrekkelijke plaats voor het afzetten van eitjes simuleren. Ook die eitjes onderzoeken we dan om de soort te achterhalen.’

Mentaliteitswijziging

Het ziet ernaar uit dat de tijgermuggen zich hier beginnen thuis te voelen. ‘Ons klimaat wordt warmer, en de winters minder hard, een voor de steekmuggen zeer gunstige evolutie. Het is slechts een kwestie van tijd voor de tijgermuggen zich hier zullen vestigen. Dat is niet alleen problematisch omdat ze virussen zouden kunnen verspreiden, het zijn ook nog eens zeer irritante en agressieve beestjes. Daarom moeten we blijven inzetten op het monitoren en bestrijden van deze exotische muggen.’

Alle tijgermuggen uitroeien is volgens Deblauwe niet mogelijk. ‘Daar zijn heel veel insecticiden voor nodig, met onzeker resultaat en heel wat negatieve neveneffecten. We kunnen muggen wel lokaal hardnekkig bestrijden. In Frankrijk bijvoorbeeld wordt de omgeving van een met dengue besmet persoon zeer grondig behandeld om lokale tijgermuggen uit te roeien. Zo kunnen ze een verdere verspreiding meestal met succes beperken tot enkele personen.'

De opmars van de tijgermug vraagt ook om een mentaliteitswijziging. ‘Meld tijgermuggen, en vermijd stilstaand water in de tuin. Een vijver is trouwens geen probleem, want daarin leven natuurlijke bestrijders van de muggenlarven.’ Hier in Wilrijk is die mentaliteitswijziging goed te zien. In alle tuinen die we bezoeken staan bloempotten omgedraaid, zodat er geen water in blijft staan, en zijn regentonnen afgedekt. ‘In Zuid-Frankrijk en Italië is al die aandacht voor muggenpreventie eigenlijk doodnormaal, hier moet het bewustzijn nog groeien.’

Een wereldwijde crisis zoals covid-19 leek onrealistisch, maar het gebeurde toch. Kunnen tropische muggen ons in de toekomst op een gelijkaardige manier verrassen? ‘Eigenlijk is het bewustzijn rond exotische muggen die onze kant uitkomen pas de laatste vijftien jaar gegroeid. Ook nu nog wordt er te weinig geïnvesteerd in preventief onderzoek. Vaak wordt er pas gereageerd als het virus opduikt. Als tijgermuggen zich hier echt thuis gaan voelen, is bijvoorbeeld een dengue-uitbraak realistisch. Daarom moeten we blijven inzetten op opvolging en preventie, en waar nodig ook bestrijding. Daarvoor zijn een gedegen plan en de nodige middelen nodig. Dit ontbreekt nu.’

Hoe verspreidt een steekmug ziektes?

De steekmug heeft een steeksnuit, een zaagje dat de huid van haar ‘slachtoffer’ opensnijdt en waaruit een naald op zoek te gaat naar een bloedvat. Als de mug een besmet persoon steekt, dan zuigt ze ook het virus of de parasiet mee op. Die gaat vervolgens naar de darmen van de mug, boort zich een weg naar binnen en vestigt zich in de speekselklier van de mug om zich daar te vermenigvuldigen. De besmette mug kan op haar beurt alle volgende mensen die ze steekt, besmetten via het speeksel dat ze inspuit voor de bloedmaaltijd. Steekmuggen zijn zeer efficiënte verspreiders van virussen en parasieten. De malariamuggen (Anopheles-soorten) zijn veruit de bekendste en dodelijkste. De parasiet die de mug verspreidt, veroorzaakt elk jaar ruim een half miljoen overlijdens, vooral in Afrika. Steekmuggen van het geslacht Aedes verspreiden virussen zoals dengue, chikungunya, gele koorts, westnijlziekte en zika.