Scroll een paar minuten door instagram en de kans is groot dat je berichten tegenkomt als: '5 tekenen van een te hoog cortisol', 'Zo verlaag je je stresshormonen' of 'Cortisol vernietigt je gezondheid'. Op sociale media wordt cortisol vaak afgeschilderd als dé ultieme boosdoener: het zou je slaap verpesten, je dik maken en je totaal uitputten. Maar klopt dit wel?
Cortisol is een hormoon dat in de jaren ’40 werd ontdekt door biochemicus Edward Kendall en sindsdien uitgebreid is bestudeerd. Het wordt aangemaakt door de bijnieren, twee kleine orgaantjes die bovenop je nieren liggen. De productie van cortisol wordt gereguleerd door een slim systeem in de hersenen, genaamd de hypothalamus-hypofyse-bijnier as, dat signalen afgeeft om cortisolproductie te starten en te stoppen. Cortisol productie volgt een dagelijks ritme: het niveau is ’s ochtends het hoogst, waardoor je wakker wordt en energie krijgt om de dag te beginnen. Gedurende de dag neemt het langzaam af, tot het ’s avonds op zijn laagste punt is, zodat je ontspannen naar bed kunt gaan. Dit ritme zorgt ervoor dat je lichaam ’s nachts optimaal kan herstellen.
Wat gebeurt er bij langdurige stress?
Bij langdurige stress raakt je natuurlijk cortisolritme uit balans. Normaal gesproken daalt je cortisolniveau rustig richting de avond, maar bij chronische stress blijft het hormoonniveau hoog. Hoe komt dat precies? Cortisol maakt deel uit van een oeroude ‘vecht-of-vluchtreactie’. Vroeger, toen we nog op gevaarlijke dieren moesten reageren, hielp cortisol ons om snel actie te ondernemen door extra suiker vrij te maken voor energie, de bloeddruk te verhogen en minder belangrijke processen zoals spijsvertering of het immuunsysteem tijdelijk op een laag pitje te zetten. Tegenwoordig reageren we op mentale stress zoals presentaties, deadlines of sociale druk met dezelfde reactie. Gebeurt dit te vaak, dan ontstaat er een chronisch verhoogde cortisolspiegel, wat uiteindelijk kan leiden tot slaapproblemen, gewichtstoename en een verzwakt immuunsysteem.
Wanneer cortisol écht te hoog wordt
Niet alleen stress kan zorgen voor een verhoogd cortisolniveau; soms zijn medische aandoeningen de boosdoener. Neem bijvoorbeeld het Cushing-syndroom, vaak veroorzaakt door een tumor in de bijnieren of hypofyse. Hierdoor leeft het lichaam constant alsof het zich in een stresssituatie bevindt. Patiënten ervaren daardoor symptomen zoals gewichtstoename, spierzwakte, hoge bloedsuikerwaarden en broze botten. Een ander voorbeeld is het Chrousos-syndroom, een zeldzame aandoening waarbij cellen ongevoelig zijn geworden voor cortisol. De bijnieren produceren daardoor steeds meer cortisol om het gebrek aan effect op te vangen. Ook hier ervaren patiënten een scala aan klachten, waaronder hoge bloeddruk, slaapproblemen en gewichtstoename. Beide aandoeningen laten duidelijk zien hoe belangrijk een goede balans van cortisol is.
Te weinig cortisol is óók een probleem
Een tekort aan cortisol kan net zo schadelijk zijn als een overschot. Een goed voorbeeld hiervan is de ziekte van Addison, ook bekend als bijnierinsufficiëntie. Dit is een zeldzame aandoening waarbij de bijnieren onvoldoende cortisol aanmaken. Patiënten voelen zich uitgeput, vallen af en hebben vaak een lage bloeddruk. In ernstige gevallen kan het zelfs leiden tot een Addisoncrisis, waarbij de bloeddruk en bloedsuiker plotseling gevaarlijk laag worden, met mogelijk fatale gevolgen. Daarom moeten patiënten met Addison hun hele leven lang cortisol innemen om te kunnen overleven. Dit onderstreept hoe cruciaal cortisol is voor een gezond functionerend lichaam.
Cortisol redt levens
Ondanks de negatieve berichten op sociale media is cortisol absoluut geen vijand. Sterker nog, in de medische wereld is cortisol juist een levensreddend hormoon. Synthetische vormen zoals prednison, dexamethason en hydrocortison behoren tot de meest voorgeschreven medicijnen wereldwijd. Deze medicijnen hebben een krachtige ontstekingsremmende werking en kunnen, indien nodig, het immuunsysteem tijdelijk onderdrukken. Daardoor zijn ze essentieel bij auto-immuunziekten zoals reumatoïde artritis, lupus en multiple sclerose, waarbij het lichaam zijn eigen weefsels aanvalt. Ze helpen ook patiënten met astma en ernstige allergieën, waarbij ontstekingen in de luchtwegen ademhalingsproblemen veroorzaken. Bij een ernstige infectie, zoals tijdens COVID-19, kunnen cortisol-afgeleide medicijnen een levensbedreigende overdreven immuunreactie remmen. Tijdens de pandemie werd dexamethason dan ook wereldwijd ingezet, waarmee miljoenen levens zijn gered. Kortom: cortisol kan letterlijk levens redden.
Cortisol: bondgenoot en geen vijand, zolang de balans maar goed zit!
Ik hoop dat het duidelijk is dat cortisol zelf het probleem niet is. Het echte probleem is een verstoorde balans. Zowel te weinig als te veel cortisol kan schadelijk zijn, maar in de juiste hoeveelheden is cortisol essentieel om stress aan te kunnen, energie efficiënt te verdelen en het immuunsysteem in evenwicht te houden. Sociale media wijzen cortisol vaak eenvoudigweg aan als boosdoener, maar dat is te kort door de bocht. Dus moeten we stressen over onze cortisollevels? Neen, zolang je lichaam cortisol in evenwicht houdt, is het hormoon een bondgenoot en geen vijand!
