Zijn minimale schoenen beter dan standaard schoenen? ‘We dreigen onze voeten te vervormen’

In de woestijn in het noorden van Namibië is het zand zo heet dat blootsvoets wandelen tot brandwonden zou leiden. In het hoge noorden van Scandinavië leven de Sami in ijzige omstandigheden. Toch vertoont het schoeisel van inheemse volkeren in beide gebieden een bijzondere gelijkenis: de schoenen beschermen misschien wel tegen de ruwe (hete of ijskoude) ondergrond, maar ze ondersteunen de voeten amper. En dat is geen nadeel, maar juist een enorm voordeel voor onze voetspieren, weet dr. Catherine Willems, verbonden aan het KASK & Conservatorium in Gent.

Voor haar academisch onderzoek, dat het midden houdt tussen schoenontwerp, biomechanica en antropologie, reisde Willems de wereld rond. Ze kwam niet enkel in Finland en Namibië, maar ook in India en bij de Diné in de Verenigde Staten. De mocassins, sandalen en sneeuwbotten die ze bestudeerde tijdens haar veldwerk, leerden haar de voordelen van minimale schoenen. Een voet, weet Willems, heeft namelijk ‘alles al in huis om zich gezond voort te bewegen’.

Lotusvoetjes

‘Van alle diersoorten is er geen enkele die schoenen draagt’, benadrukt ook professor Kristiaan D’Aout. Als lector biomechanica aan de universiteit van Liverpool en gastprofessor aan de universiteit van Antwerpen werkt hij regelmatig samen met Willems. ‘Evolutionair gezien zijn slechte voeten het slechtste wat je kan hebben. Dan kan je niet ontsnappen, vind je geen eten, had je het niet overleefd.’ De mensheid ging eeuwenlang blootsvoets door het leven, gaat Willems verder. ‘Archeologen schatten in dat we pas 40.000 jaar geleden schoenen zijn beginnen te dragen. Dat is twee procent van de tijd die we als moderne mens op aarde zijn.’ D’Aout: ‘Het geslacht Homo bestaat zo’n twee miljoen jaar, in die tijd zijn onze voeten niet zodanig veranderd. Zelfs bij de Oude Grieken en Romeinen liepen de meeste mensen blootsvoets. Wie wel schoenen droeg, beriep zich op eenvoudige leren omhulsels.’

In sterk contrast staan de schoenen die we vandaag aantrekken. Willems heeft er een broertje aan dood en stelt voor om de schoennijverheid van de laatste tweehonderd jaar gewoon over te slaan. ‘Industrieel geproduceerde schoenen maken gebruik van een standaard leest. Ze steken onze voeten in een doos’, is haar ervaring. Voor hun onderzoek hebben Willems en D’Aout genoeg voeten gezien om te weten dat de meeste helemaal niet standaard zijn. ‘De anatomie van onze voeten mag dan niet veranderd zijn, de morfologie verschilt van voet tot voet. De breedte van ons voetbed varieert sterk, de hoogte van onze voetboog idem. En toch stoppen we ze in een soort van korset.’

Willems maakt de vergelijking met lotusvoetjes, de praktijk waar in China vrouwenvoeten ingebonden werden. Kleinere voeten golden als statussymbool. Ons huidig schoeisel is natuurlijk niet zo extreem, al zijn er wel gelijkenissen. Zo dragen vrouwen vaker hakken op maatschappelijk belangrijke momenten, van een huwelijk tot een belangrijke presentatie of een netwerkreceptie. Juist die schoenen duwen onze voeten in een veel te nauwe punt (zie kaderstuk ‘In nauwe schoentjes’). ‘Ook wij dreigen onze voeten te vervormen. Dat ligt aan de basis van allerlei voetkwalen, van eksterogen tot hamertenen.’

‘Pure marketing’

Onze schoenen mogen ons dan ondersteunen, ze veroorzaken ook kwaaltjes. Een belangrijke oorzaak van dat tweede is juist dat eerste. ‘Door zo veel ondersteuning trainen we onze voetspieren niet meer,’ zegt Willems, ‘terwijl we teenkracht nodig hebben voor een betere balans. Dat is belangrijk voor valpreventie. Oudere mensen hebben geregeld knie- en heupfracturen, wat een enorme maatschappelijke kost met zich meebrengt.’ D’Aout vertelt dat twee op de drie ouderen kampen met voetproblemen. ‘Sommige schoenen kunnen helpen om vallen te vermijden, anderen werken het juist in de hand. Als je een kussentje onder je hiel hebt, een soort mousse onder je voeten, loop je minder stabiel. Dat is alsof je op een bal zit.’

Sinds de jaren 1970 komen er meer voetkwalen voor dan ooit, stelt Willems. Dat is volgens haar niet toevallig. Dat decennium kwamen er voor het eerst schokdempende sneakers op de markt. ‘Nike Air is daarmee begonnen, andere producenten zijn gevolgd met gelkussens’, vertelt D’Aout. ‘Door die demping gaan we harder op onze hiel duwen, zonder dat we pijn voelen. Hierdoor bewegen we ons voort op een foute manier.’ Schokdemping wordt echter aangeprezen als verkoopsargument. ‘Heel wat zaken die producenten inbouwen in sneakers, hebben geen wetenschappelijk aantoonbaar nut. Het is eigenlijk pure marketing. Onze voeten zijn zo belangrijk, we moeten ze beschermen: op dat gevoel spelen marketeers in.’ Zo beloven ze de voetboog te ondersteunen, maar die laten we beter ongemoeid. ‘Als we een steentje onder onze voetboog hebben, doet dat pijn. Zit dat steentje onder de hiel of de teen, dan gaat dat nog. Daaraan merk je dat het niet de bedoeling is dat onze voetboog kracht draagt.’

Sneakers dragen is bovendien alsof je de ondergrond aanraakt met een dikke handschoen. ‘Zowel onze handen als onze voeten hebben veel receptoren’, weet Willems. ‘We verwerken sensorische info via onze ledematen. Als we stevige schoenen dragen, verliezen we die tactiliteit. We hebben geen connectie meer met de grond onder onze voeten.’ Dan is het beter om blootsvoets door het huis te lopen. ‘Door die meer tactiele ervaring stap je meer geleidelijk aan. Je neemt meer tijd, er is meer ruimte voor je volgende stap. Je prikkelt ook je hersenen, want eigenlijk stap je niet met je voeten maar met je hersenen.’

Een alternatief is om minimaal schoeisel te dragen, zoals sommige inheemse volkeren. Dit schoeisel geeft geen voetboogondersteuning, geen hielcup en geen demping. Bovendien is er voldoende plaats voor de voet. D’Aout maakt de vergelijking met turnpantoffels, of met loopschoenen van vroeger. ‘Wij zien sneakers nu als doodnormale schoenen, maar wat wij normaal vinden, is pas redelijk recent uitgevonden. Zelfs de schoenen van vijftig jaar geleden zijn redelijk minimaal.’

Non-believers

Toch zijn er veel discussies over de voordelen van blootsvoets lopen en het nut van minimaal schoeisel. ‘Ik bezoek regelmatig biomechanische congressen’, zegt Willems. ‘Daar zie ik altijd believers en non-believers.’ Het is dan ook lastige materie om te onderzoeken, benadrukt D’Aout. ‘Echt goede bewijzen verkrijg je enkel met gerandomiseerde studies, maar in ons vakgebied is dat onmogelijk. Je zou duizenden mensen een bepaald soort schoenen moeten opleggen, anderen vragen om een andere soort schoenen of juist geen schoenen te dragen en dan twintig jaar later de vergelijking maken. Dat is niet te doen.’ Een vrouw twee decennia lang op hakken laten lopen is niet enkel onhandig, het is ook onethisch. ‘Je mag nu eenmaal geen wetenschappelijke interventie doen waarvan je vermoedt dat ze schadelijk is.’ Daarom is het interessant om te kijken naar populaties waar veel of juist weinig mensen schoenen dragen, zoals de gemeenschappen die Willems bezoekt. ‘Die studies wijzen allemaal op het nut van blootsvoets lopen en minimaal schoeisel.’

‘Freeing the foot is een stelling die sterk leeft bij sommigen van mijn collega’s’, stelde Kevin Deschamps, assistent-professor biomechanica aan de KU Leuven, eerder in Eos. ‘Uit enkele van die studies blijkt dat er een verband bestaat tussen een scheve grote teen en de spierkracht van de kleinere voetspieren. Het gaat niet om grote gerandomiseerde, gecontroleerde studies, dus de vraag blijft: veroorzaken zwakke voetspieren teenafwijkingen, of zorgen teenafwijkingen voor zwakke voetspieren? Dat weten we voorlopig nog niet. Maar sommige onderzoekers gaan uit van de eerste hypothese. Dat is een nieuwe hypothese, een nieuwe onderzoekslijn in het veld.’

Daarom leggen we de bevindingen van D’Aout en Willems voor aan dr. Sander Wuite, orthopedisch chirurg aan het UZ in Leuven, na een dag vol urgente operaties. Hij stelt zich eerder sceptisch op. Het aantal voet- en enkelchirurgen zoals hij mag dan erg toegenomen zijn, dat wil op zich niks zeggen. Een stijging in het aantal voetklachten kan ook komen doordat we sneller naar de dokter gaan als we pijn hebben. ‘Zo is een vaak voorkomende vraag van patiënten om iets te doen aan hun hallux valgus, zodat die niet zo erg wordt als die van hun oma die er nooit iets aan heeft laten doen’, vertelt Wuite. Door onze levensstijl zijn we ook zwaarder dan vroeger, waardoor ons lichaam meer druk zet op onze voeten en we bovendien vaker diabetes type 2 ontwikkelen. Stevige sneakers draagt Wuite nog het liefst van al. ‘Beter dat dan de geklede herenschoen die artsen vroeger geacht werden om te dragen. Dat houd ik nog geen drie minuten vol.’

Blootsvoets lopen kan geen kwaad, benadrukt Wuite, alleen moet je natuurlijk oppassen voor de gevaren van de natuur: daarvoor beschermen schoenen je. Wie al een voetkwaal heeft, zoals hielspoor, is vaak juist gebaat bij bepaald schoeisel. ‘Al gaat het meestal om symptoom- en pijnbestrijding. Om problemen te verhelpen, heb je juist voettraining nodig.’ Het zijn vooral mensen met aandoeningen zoals reuma, artrose en diabetes die nood hebben aan beschermende schoenen die aan bepaalde kwaliteitseisen voldoen. ‘Ze vlakken de beweging van bepaalde gewrichten af, waardoor je minder pijn hebt en meer mobiel blijft.’

Wuite voert de meeste operaties uit bij patiënten met diabetes. Zij hebben soms geen gevoel meer in hun voeten door aantasting van de zenuwen, meestal in combinatie met een slechte doorbloeding. ‘Als wij op een heet strand lopen, zouden we rennen. Zij niet, omdat ze geen pijn voelen, en dan verbranden hun voeten helemaal. Als wij verkeerd schoeisel dragen en blaren ontwikkelen, wisselen we van schoenen of doen we het even rustiger aan. Zij blijven de schoenen dragen en ontwikkelen voetwonden. Die geraken soms zo ontstoken dat ik moet overgaan tot amputatie.’ Deschamps benadrukt dat het ‘buiten kijf staat dat deze mensen nood hebben aan schoenen die voeten beschermen en ontlasten’. Daarmee gaat D’Aout helemaal akkoord. ‘Al is het dan geen gewone schoen meer, maar een draagbaar medicijn. Als je een voetkwaal hebt, mag je mijn uitleg allicht negeren en draag je het best de schoenen die je arts je aanraadt.’

Klompen met velcro

Daar zit het verschil in onderzoek: Wuite ziet patiënten met voetproblemen, Willems en D’Aout bestuderen mensen zonder pathologieën. Zij volgden een groep gezonde mensen die overschakelden van gewone schoenen op minimale schoenen, op maat gemaakt via een 3D-printer. Na zes maanden kregen de proefpersonen minstens de helft spierkracht bij. ‘Al betekent dat voor mij niet zozeer sterker worden’, meent D’Aout. ‘Ik zie het eerder als terugkeren naar de sterkte die je normaal hebt.’

Opvallend: wie start met minimale schoenen heeft ook last van kwaaltjes. ‘Een hieltje in normale schoenen geeft je een gevoel van veiligheid’, weet Willems. ‘Als je dat weghaalt, moet je je voet wat tijd geven.’ Daarom laten Willems en D’Aout hun proefpersonen geleidelijk aan gewoon worden aan de schoenen. ‘Vergelijk het met je arm in het gips. Nadien moet je ook je armspieren zien te herwinnen.’

Een groot voordeel van op maat gemaakte schoenen, of ze nu met de hand gemaakt zijn of met een 3D-printer, is dat je voeten tenminste niet in een te smal korset terechtkomen. Ook Wuite vertelt vaker vrouwen dan mannen te zien in zijn praktijk, omdat zij eerder nauwere dan ruime schoenen dragen. ‘Al zijn mannen ook steeds meer bezig met hun schoeisel, dus de laatste tijd zie ik hen wat meer.’

Wuite benadrukt dat er meer nodig is dan betere schoenen – of geen schoenen – om slijtage aan onze voeten te voorkomen. ‘Onze grote teen gebruiken we nu eenmaal regelmatig. Zo’n gewricht slijt met de jaren.’ Maar het is juist ten behoeve van oudere mensen dat D’Aout zijn onderzoek wil voeren, klinkt het ambitieus. De biomechanicus vindt het onzinnig dat mensen hun leven lang de meest elegante schoenen willen dragen, om dan op hun oude dag geen schoenen meer te vinden die passen. ‘Tenzij misschien klompen met velcro. Mooi zijn is iets voor als we jong zijn, zeggen we geregeld. Maar schoenen voor oudere mensen hoeven toch niet lelijk te zijn? En wie zegt dat een elegante schoen nauw moet zijn? Problemen oplossen is aan de clinici, mijn hoofdmissie is preventie. Ik wil vermijden dat het zover moet komen.’

Met steun van het UK Research and Innovation Centre trekken Willems en D’Aout binnenkort voor het eerst gezamenlijk naar Namibië. ‘Daar willen we onderzoek doen naar het vetweefsel en bindweefsel onder de hiel en hoe dat met de leeftijd verandert’, vertelt D’Aout. ‘We weten dat dat vermindert met de jaren, maar is dat puur door de veroudering of komt dat door overbelasting? Je zou kunnen verwachten dat weefsel meer intact blijft bij wie schoenen met demping draagt, maar zeker zijn we dat niet. Wie weet is er juist minder slijtage bij mensen die blootsvoets leven? Dat willen we bestuderen in de volgende fase van ons onderzoek.’