Beschermende “onderwaterhotels” vormen een veilig habitat voor zeepaardjes

Je vindt ze overal op de wereld. Ze lijken absoluut niet op vissen, zoals de zalm of haring. Toch zijn zeepaardjes rechtopstaande zwemmende vissen. Het diertje heeft een paardenkop en een krulstaart waarmee het zich kan vasthouden aan planten. Het is dan ook geen wonder dat het visje een zeepaardje wordt genoemd. Zijn Latijnse naam is 'hippocampus'. Hippo betekent paard en campus komt van het woord ‘kampos’ dat monster betekent. Gezamenlijk geven ze een typerende beschrijving van dit wonderlijke visje. Er zijn 54 soorten zeepaardjes en vermoedelijk evenveel ondersoorten. Wetenschappers hebben er soms moeite mee de diertjes van elkaar te onderscheiden omdat de variatie binnen een soort groot kan zijn.

Vissen hebben schubben, maar zeepaardjes niet. Het hele lijf is bedekt met beenplaatjes. Dat zijn afgeplatte botjes, waardoor de buitenkant onder de huid hard is. Ze bieden bescherming tegen predatoren. Zeepaardjes hebben kieuwen waarmee ze ademen, een zwemblaas en verschillende vinnen. De opvallende, lange, dunne snuit maakt het mogelijk dat ze in bijna alle hoeken en gaten naar voedsel kunnen zoeken. Dat zuigen ze het, bij wijze van spreken door een rietje, op door onderdruk te creëren. Ze hebben geen tanden, wat zelden voorkomt bij vissen, en kunnen daarom niet kauwen. Ook de maag ontbreekt. Het voedsel komt direct in hun darmen terecht waar het verteerd wordt. Is het voedsel wat groot uitgevallen, dan kan de snuit iets uitzetten om de prooi toch te kunnen opeten. De meeste zeepaardjes eten kleine kreeftachtigen en vislarven. Een volwassen zeepaardje eet 30 tot 50 kleine garnalen per dag.

Van de zijkant gezien heeft een zeepaardje een S-vorm. De kop met de lange snuit lijkt op een paardenkop. Het heeft een bolle buik en een lange, oprolbare en zeer beweeglijke staart. Hiermee grijpt het zich vast aan planten. Door zowel het inwendig als uitwendig skelet is het visje geen aantrekkelijke prooi voor de meeste dieren. Maar zeevogels en sommige vissen hebben er vaak wat minder moeite mee. Bij het rechtop zwemmen wordt de rugvin als aandrijving gebruikt terwijl de borstvinnen dienen om te sturen. De ogen kunnen onafhankelijk van elkaar bewegen, om een prooi te zoeken. Ze zijn ware meesters in het camoufleren, waarbij ze van kleur en tekening kunnen veranderen om in het onderwater landschap op te gaan. De kleinste soort is twee cm groot; de grootste kan 38 cm worden. Ze worden één tot vier jaar oud.

Ongeveer 25 miljoen jaar geleden botste de Indo-Australische plaat op Eurazië, waardoor het Himalaya gebergte ontstond. Maar in die tijd ontstonden daar ook uitgestrekte, ondiepe zeegebieden, waar veel zeegras groeide. Het is in dat beschermde milieu waarin zich de zeepaardjes uit de zeenaalden ontwikkelden. Dit blijkt uit zowel anatomisch als genetisch onderzoek. Als fossielen worden de visjes pas in veel jongere afzettingen gevonden. De oudste sporen ervan komen voor in de zogenaamde coprolieten laag, een afzetting met veel fossiele uitwerpselen in Slovenië, die circa 13 miljoen jaar oud is.

Uit genetisch onderzoek blijkt dat die nieuwe zeegrasvelden tussen Noord-Australië en Indonesië bescherming boden aan de voorouders van de zeepaardjes. Deze voorouders leken meer op de zeenaalden. In 2016 werd in het gezaghebbende tijdschrift Nature het genoom van een zeepaardje gepubliceerd. Uit dit onderzoek bleek dat de zeepaardjes een ongekend snelle evolutie ondergingen binnen de vissen. Ze verspreiden zicht uiteindelijk over de hele wereld. Ook bij ons kun je ze in de Oosterschelde vinden. Maar de meeste soorten leven in tropische wateren.

Een van de belangrijkste genen die in het genoom missen zijn de genen die bij andere beenvissen verantwoordelijk zijn voor de vorming van tanden. Dat zijn de P/Q-rijke SCPP-genen. Hierdoor vervormden de kaken van het visje zich tot een lange, tandeloze, buisvormige snuit. De onderzoekers kwamen er ook achter dat het zeepaardje het tbx4-gen mist. Dit gen speelt in zoogdieren een belangrijke rol bij het ontstaan van de achterpoten. Uit experimenten met zebravisjes bleek dat het ontbreken ervan leidt tot het verdwijnen van de bekkenvinnen, zoals bij de zeepaardjes het geval is.

In het genoom van het zeepaardje is ook een duidelijk gebrek aan geurgerelateerde of olfactorische receptor-genen. Dat verklaart waarom ze meer afhankelijk zijn van hun ogen om door de oceaan te navigeren, dan van hun reuk- en smaakgevoel, zoals bij de meeste andere vissoorten. Zeepaardjes hebben het kleinste aantal olfactoriche genen binnen de beenvissen, die de nu grootste groep van vissen vormen. Je zou kunnen concluderen dat zeepaardjes nogal wat genetisch materiaal missen. Verassend binnen het genoom ervan is echter dat het patristacine-gen veel voorkomt. En dat heeft verstrekkende gevolgen omdat het wordt geassocieerd met de zwangerschap van het mannelijke in plaats van het vrouwelijke zeepaardje.

Bij het lezen van de verschillende verhalen over zeepaardjes, die allemaal ruwweg rond Australië zijn ontstaan, schoten de woorden ‘onderwater kangoeroe’ door mijn hoofd. Dit vooral vanwege de vreemde manier van voortplanting bij de zeepaardjes. Dit deed me even denken aan de vrolijk rondhuppelende kangoeroes in een land waarin zich de planten en dieren in een volstrekte afzondering hebben ontwikkeld en daarom vaak heel anders zijn dan in de rest van de wereld. De vergelijking houdt vanzelfsprekend geen stand omdat de geboorte en zorg totaal verschillend zijn bij de kangoeroe en het zeepaardje.

Bij de kangoeroe wordt het jong, zoals bij alle zoogdieren, na een dracht van 35 tot 38 dagen geboren. Het is dan nog geen centimeter lang en heeft geen staart of oren. Het kruipt over een afstand van ongeveer vijftien centimeter, via de vacht van de moeder naar haar buidel. Daar zoekt het een van de drie niet gezwollen tepels op, waarmee het wordt gevoed. Er is nog een vierde tepel, maar die is al bezet door het jong van het jaar ervoor. Het jong groeit langzaam en is pas na zes maanden zo ver dat het zijn kop uit de buidel steekt. Twee maanden later heeft het een dikke zachte vacht en gaat hij de wereld verkennen.

Dat gaat bij het zeepaardje allemaal heel anders. Tijdens een paringsdans in de ochtend of avond, verstrengelen de staarten van de zeepaardjes zich. Ze zoeken samen een plekje op waar de paring kan gebeuren. Tijdens die paring legt het vrouwtje haar eitjes in de buidel van het mannetje, waar ze door het mannetje worden bevrucht. Het mannetje beschermt de embryo’s vervolgens in de buidel tot ze zelfstandig kunnen leven, maar hij voedt ze niet. Het vrouwtje heeft ervoor gezorgd dat er voldoende voedsel is meegekomen. Via de bloedvaten in de buidel van het mannetje komt er wel zuurstof bij de eitjes. De dracht duurt, afhankelijk van de soort en de temperatuur van het zeewater, tien dagen tot zes weken. Eenmaal geboren zijn de jonge zeepaardjes op zichzelf aangewezen. En kan het mannetje zich opnieuw voortplanten. Pas in 2015 hebben onderzoekers de geboorte van honderden witte zeepaardjes (Hippocampus whitei) voor de kust van Australië gefilmd. 

Bij zoogdieren komt het eigenlijk niet voor dat mannetjes zwanger zijn. Bij vissen ligt dat iets anders. Daar komt het wel meer voor dat het mannetje de zorg voor het broedsel op zich neemt, al dan niet samen met het vrouwtje. De situatie die we bij zeepaardjes aantreffen is toch wel heel uitzonderlijk. Ook is gebleken dat het rollenpatroon zich bij zeepaartjes niet omkeert. Het zijn de mannetjes die onderling wedijveren om zwanger te raken van een vrouwtje. Aan de andere kant zijn koppeltjes van zeepaardjes over het algemeen wel monogaam. Als een van de twee overlijdt duurt het lang voordat de overlevende partner een nieuwe relatie aangaat of sterft de achterblijver.

Een groot aantal zeepaardjes staat op de rode lijst van bedreigde diersoorten van de International Union for Conservation of Nature, IUCN. Dat komt deels omdat ze gevoelig zijn voor stormen, waardoor ze uit hun leefgebied drijven. Maar aan de andere kant reageren ze hier vaak op door naar iets diepere leefgebieden te gaan, waar het effect van die stormen minder is. Ze worden echter vooral bedreigd door de steeds maar toenemende menselijke activiteiten, die het gevolg zijn van een sterke bevolkingsgroei.

Maar allereerst is er een cultureel gekleurde perceptie die we in Azië, en dan vooral bij de Chinezen, aantreffen. Daar worden zeepaardjes al duizenden jaren gevangen en evenals vele andere diersoorten gebruikt voor medicijnen. Voor de Chinese geneeskundehandel worden er jaarlijks meer dan 150 miljoen zeepaardjes in het wild gevangen. Die worden gebruikt voor allerlei soorten traditionele medicijnen, waaronder medicijnen die de potentie zouden verhogen en erectiestoornissen oplossen. Zo werd ‘zeepaardkebab’ voor bijna vier euro per stokje aangeboden op de Pattaya Floating Market, ten zuiden van Bangkok in Thailand. Ze waren erg in trek bij de Chinese toeristen. Of het helpt tegen impotentie is zeer de vraag.

Een andere bedreiging is de souvenirhandel, waar jaarlijks ook ruim een miljoen wilde zeepaardjes in omgaan. Samen met decoratieve schelpdieren en zeesterren worden uit de zee gehaald en in de hete zon gelegd om uit te drogen. Dat is een gruwelijke dood. Gedroogde zeepaardjes worden als souvenirs verkocht. Daarnaast worden er miljoenen zeepaardjes als bijvangst gevangen door vissers. Maar ook ander menselijke activiteiten zoals het laten vallen van ankers en vervuiling zijn zeer bedreigend voor de zeepaardjes. Zo bedreigend dat een toenemend aantal soorten op de lUCN-lijst van bedreigde diersoorten is terecht gekomen. Maar ondanks hun beschermde status gaat de handel in zeepaardjes gewoon door. Hierdoor neemt de kans op uitsterven snel toe.

In de haven van Sydney in Australië is in de afgelopen tien jaar het aantal witte zeepaardjes, Hippocampus whitei, met maar liefst 90% verminderd. Hierdoor werd het in 2017 op de rode lijst van de IUCN geplaatst. De eens zo veelvuldig voorkomende visjes hebben zich niet kunnen handhaven in het steeds maar verslechterend milieu, de vele zware stormen en al die ankers van plezierboten die hun habitat verwoesten. De Techniche Universiteit van Sydney, het SEA LIFE Sydney Aquarium en een aantal overheidsdiensten hebben een paar jaar geleden de handen ineengeslagen om hier iets aan te doen. Een innovatief hotel van kippengaas is de oplossing.

Het concept is bedacht door de David Harasti, een marien bioloog van het Australische Haven en Visserij Instituut in Sydney. Hij duikt regelmatig in de haven om de stand van zaken van de witte zeepaardjes populatie te onderzoeken. Hierbij viel het hem op dat de overgebleven zeepaardjes zich verzamelden rond verlaten krabbenvallen en bij netten die gebruikt worden om haaien buiten de haven te houden. Dit bracht hem op het idee om hotels van kippengaas en een rechthoekig frame te maken voor de zeepaardjes. Hier zouden ze veilig en beschermd tegen hun predatoren kunnen leven. Het was echter niet zijn bedoeling dat ze er, als in appartementen, zouden blijven wonen. Maar dat deden ze wel. Langzamerhand ontwikkelt er zich rond zo’n hotel een nieuwe habitat waarin ze samenleven met andere dieren zoals koralen, sponsen en algen.

David bouwde zijn eerste prototype in 2018 en bracht het naar de bodem van de haven. Al snel was het hotel bewoond. Daarna installeerde hij de eerste hotelketen van achttien hotels. Een half jaar later waren ze allemaal bewoond door zeepaardjes. En weer een half jaar later hadden 65 witte zeepaardjes er hun tehuis gevonden. Ook waren er nu inktvissen, scholen van vissen en bakerhaaien of wobbegongs, wat in de taal van de Aboriginals ‘ruige baard’ betekent. De laatste zijn haaien met huidkleppen rond de bek en een opvallend keurenpatroon van donkere zadels en witte ringen op een geel tot groenachtig-bruine huid. Ondertussen stond de ontwikkeling van het hotel niet stil. Het blijkt dat een volledig voor kippengaas afgesloten doos de beste bescherming biedt tegen predatoren, zoals krabben.

Het komende jaar worden er weer verschillende hotelketens op de bodem van de haven gezet. Maar dit keer wordt ook geprobeerd om jonge zeepaardjes die in het SEA LIVE Sydney Aquarium zijn grootgebracht, over te brengen naar de hotels. In de afgelopen twee jaar hebben experts van dat aquarium gefokt met in het wild gevangen zeepaardjes. Hiervoor was een speciaal aquarium ingericht dat zo goed mogelijk op het natuurlijke milieu lijkt. Zelfs het ritme van de dag en de nacht werd gesimuleerd. Begin oktober 2019 werden er voor het eerst honderden witte zeepaard baby’s geboren. Ze zijn zo groot als een rijstkorrel. Deze jonge zeepaardjes worden getagd en zullen het komende jaar worden vrijgelaten bij de nieuwe hotelketen.