De schaduwkant van nachtverlichting

Bij vrouwen die nachtshiften draaien werd meer borstkanker vastgesteld. Misschien speelt de invloed van licht een rol. Bij vogels stuurt kunstlicht de hormoonhuishouding alvast in de war.

Binnenkort maken ze weer hun opwachting in de bomen onder uw slaapkamerraam: de opgewonden zangvogels die het al voor dag en dauw op een kwetteren zetten. Recent onderzoek van het Duitse Max Planckinstituut voor Ornithologie doet vermoeden dat we die ochtendlijke drukte vooral aan onszelf te danken hebben.

Conservatiebioloog Davide Dominoni en zijn collega's plaatsten twee keer twintig mannelijke merels in een verduisterde kooi met kunstlicht. De ene groep werd onderworpen aan het seizoenale dag-nachtritme dat de dieren in bossen te beurt valt, met nagenoeg aardedonkere nachten. In de andere kooi was er ook 's nachts licht, van een sterkte die overeenkwam met de nachtelijke blootstelling die de onderzoekers eerder bij stadsvogels gemeten hadden.

Gezellig, maar niet zonder gevolgen, zo bleek na enkele weken. In plaats van zoals stedelijke exemplaren van de menselijke soort na een rusteloze nacht wat langer in hun nest te blijven, begonnen de merels in de kooien met nachtverlichting namelijk aanzienlijk vroeger te zingen, tot wel anderhalf uur. Slapen deden ze dus wel, maar toen het bij het ontwaken al licht bleek te zijn, hieven ze terstond een ochtendlied aan.

Niet alleen waren de verlichte merels vroeger uit de veren, ook hun hormoonhuishouding bleek onder invloed van het lichtregime grondig herschikt: de hoeveelheid testosteron in het bloed piekte enkele weken vroeger en ook de (inwendige) teelballen, die bij vogels buiten het voortplantingsseizoen wegschrompelen, waren gemiddeld 26 dagen vroeger in vorm.

Melatonine
Hoe een rij straatlantaarns (of, in het lab, een schemerlamp met timer) er precies in slaagt de vogels om de tuin te leiden, is vooralsnog niet helemaal duidelijk, maar de hoofdverdachte is het hormoon melatonine, waarvan al meermaals is aangetoond dat het de voortplanting bij vogels helpt afstemmen op de seizoenen (die zich aankondigen door korter of langer wordende dagen).


Beïnvloedt licht het gedrag van vogels? Davide Dominoni legt zijn onderzoek uit.

En dat geeft te denken, want dat hormoon speelt naar alle waarschijnlijkheid ook bij de mens een sleutelrol. Zijn wij zelf soms ook het slachtoffer van onze straatverlichting? Onberoerd laten de lantaarns ons alleszins niet: een veertigtal minuten onder een gloeilamp doet het melatoninegehalte in ons bloed met de helft dalen, en zelfs het licht van de volle maan zorgt voor een dipje.

Dat gaat zo: in onze ogen bevinden zich lichtgevoelige ganglioncellen, die in verbinding staan met de suprachiasmatische kernen in de hypothalamus van de hersenen. Die stimuleert op zijn beurt de epifyse of pijnappelklier onder de hersenbalk tot de productie van melatonine. Dat laatste fungeerde oorspronkelijk vermoedelijk vooral als antioxidant, maar breidde zijn bezigheden sindsdien aanzienlijk uitbreidde tot het dirigeren van ons dagritme, bijvoorbeeld op het niveau van de stofwisseling.

Kippen en airhostessen
Van kippen weten we dat het vlees van dieren die in voortdurend verlichte kooien leven, een aanzienlijk hoger vetgehalte heeft dan dat van soortgenoten waarbij het 's nachts donker wordt, maar mensen om experimentele redenen lange tijd continu aan kunstlicht blootstellen, is ethisch natuurlijk moeilijk te verantwoorden.

Wel is algemeen geweten dat slaapstoornissen de stofwisseling aanzienlijk in de war kunnen sturen. Daarnaast stelden artsen al in de jaren negentig vast dat hartpatiënten 's nachts aanzienlijk minder melatonine aanmaken. Daardoor wordt het hormoon norepinefrine, dat de opname van 'slechte' LDL-cholesterol en daarmee het dichtslibben van de kransslagaders stimuleert, langzamer afgebroken. Dat gebeurt namelijk ook onder invloed van melatonine.

Bovendien hebben langdurige studies van de gezondheid van verpleegsters en airhostessen die in shiften werken aangetoond dat die onregelmatige uren mogelijk de kans op borstkanker verhogen, al staat niet vast in welke mate de verhoogde kans op kanker een gevolg is van lichtinval en/of melatoninegehalte in het bloed of van wat anders.

Verband met borstkanker?
Hoewel een aantal landen, waaronder Denemarken, inmiddels begonnen zijn met het uitkeren van vergoedingen aan vrouwen met borstkanker die vroeger dergelijk bezwarend werk deden, is de link nog steeds omstreden. De studies tonen uiteraard enkel een correlatie aan (kanker komt bij deze vrouwen vaker voor), maar daarom nog geen oorzakelijk verband.

Wetenschappers vermoeden dat minder melatonine in het bloed leidt tot een verstoring van de hormoonbalans, wat zou leiden tot een overproductie van het geslachtshormoon oestrogeen, dat gelinkt wordt aan borstkanker. Dat idee werd deels ondersteund door een opmerkelijke studie van enkele jaren geleden, waarbij menselijke borstkankercellen werden ingeplant in ratten, die vervolgens dagelijks injecties kregen met bloed dat respectievelijk overdag, 's nachts of na nachtelijke blootstelling aan kunstlicht was afgenomen.

Het bloed van patiënten die in het donker hadden geslapen, bleek daarbij, in tegenstelling tot de andere stalen, een remmende invloed te hebben op de ontwikkeling van de tumor. Hetzelfde effect was zichtbaar als aan het bloed dat was afgenomen bij patiënten in dag- of kunstlicht, melatonine werd toegevoegd.

Meer onderzoek is nodig, want er is nog veel onduidelijkheid en voer voor discussie. Bovendien is 's nachts alle lichten doven om veiligheidsredenen waarschijnlijk ook niet ideaal voor onze gezondheid. U hoeft dus voortaan niet bang te zijn van de lantaarnpalen in uw straat, maar dikke gordijnen en een regelmatige nachtrust kunnen zeker geen kwaad. Het verminderen van nachtverlichting is vermoedelijk niet alleen goed voor onze portemonnee en het klimaat, maar ook voor onze gezondheid – en die van de vogels.