Drugs, alcohol, geneesmiddelen. Dagelijks duik ik in de riool om met nieuwe en verbeterde analytische technieken deze stoffen te meten. Zo jammer dat beleidsmakers mijn meetresultaten alleen maar voor COVID-19 toepassen.
Coronavirus of cocaïne, je hoort vaak dat ze zich verschuilen in ons afvalwater. Maar het gaat veel verder dan dat. In de riool laat alles wat wij gebruiken zijn sporen na: van drugs, alcohol, en geneesmiddelen tot milieuverontreinigende stoffen, zoals PFAS en pesticiden. Door rioolwater fijnmazig te onderzoeken, kan ik zeer gedetailleerde trends onthullen over ons gebruik op specifieke plaatsen of tijdstippen. Zo voorspelde de riool niet alleen vroeg stijgingen in het aantal coronabesmettingen, maar waarschuwde het ons ook over de effecten van de coronamaatregelen op ons gebruik van drugs, alcohol en geneesmiddelen.
Maandenlang dook ik in de riolen van verschillende Belgische steden, waaronder Antwerpen, Leuven en Brussel. Elke tien minuten tapte ik een kleine hoeveelheid rioolwater af gedurende een hele dag, net voor de waterzuivering. Zo bouwde ik al snel een grote verzameling van duizenden afvalwaterstalen op die ultrakleine hoeveelheden restanten van drugs, alcohol en geneesmiddelen bevatten: de verhouding van een suikerklontje in een vijver. Toch kon ik nog niet elke stof opsporen. Daarom ontwikkelde ik nieuwe meetmethoden om ook het gebruik van deze stoffen te onthullen. Door gebruik te maken van specifieke chemische absorptiematerialen, kon ik deze stoffen scheiden van de onzuiverheden in het afvalwater en tot honderd keer aanreiken. Met mijn snelle en verbeterde technieken kon ik onze volledige collectie rioolwaterstalen in slechts enkele weken verwerken. Zo verkreeg ik dag op dag info over het gebruik van meer dan vijftig verschillende stoffen, waaronder antidepressiva en verdovende pijnstillers.
Dagelijks ga ik met mijn nauwkeurige en selectieve meetmethoden op zoek naar ultralage hoeveelheden van restanten van drugs, alcohol en geneesmiddelen in ons afvalwater. - © Kevin Faingnaert
Puzzelstukjes
Momenteel bezitten beleidsmakers nog niet alle puzzelstukjes nodig om een volledig beeld te vormen van het drugs- en geneesmiddelengebruik van verschillende bevolkingsgroepen. Als ik jou nu zou vragen of je al eens drugs hebt gebruikt, sta je waarschijnlijk niet te springen om mijn vraag te beantwoorden. Hetzelfde geldt ook voor enquêtes. Mensen zijn niet altijd even eerlijk als ze deze vragenlijsten invullen, vooral als het om persoonlijke of gevoelige onderwerpen gaat. Daarnaast kan je met verkoopcijfers niet altijd nagaan hoeveel geneesmiddelen en waar deze effectief gebruikt zijn. Zo zijn deze cijfers voor slaapmiddelen enkel op gewestelijk niveau beschikbaar. Je kan je dus wel inbeelden dat het soms bijzonder lastig is om een volledig beeld te krijgen van het gebruik van onze hele samenleving.
Gelukkig biedt de riool hierop een snel en transparant antwoord. De riolen geven ons in één oogopslag objectieve cijfers over een grote populatie. Zonder het te weten, nemen mensen bij elk toiletbezoek deel aan mijn onderzoek. Door het rioolwater van onze steden te collecteren, kan ik in heel specifieke locaties het effect van de coronamaatregelen, zoals de lockdowns, op ons gebruik nagaan. Doordat ik onze metingen herbekeken op basis van bevolkingsaantallen, kan ik zelfs de vergelijking maken met andere internationale steden. Zo belichten rioolmetingen de grootste Europese hotspots voor drugs, waarbij België en Nederland onverslagen koplopers in cocaïne, speed en ecstasygebruik blijven. Op deze manier komt de werkelijke omvang van de illegale drugsmarkten aan het licht. Bovendien zijn onze meetmethoden vaak een stapje voor op andere informatiebronnen. Zo kan ik binnen een paar dagen het gebruik van vandaag bepalen.
Net zoals voor COVID-19, kan de riool beleidsmakers alarmeren over de laatste trends over ons drugs- en geneesmiddelengebruik. Verschillende landen, zoals Australië, Finland en Nieuw-Zeeland, passen rioolwateronderzoek al toe om het gebruik van drugs en geneesmiddelen op populatieniveau beter te begrijpen. Zo zette Australische beleidsmakers rioolmetingen al in om de verspreiding van fentanyl, een sterk verslavende pijnstiller, na te gaan. Spijtig genoeg sijpelt onze berg van data nog niet rechtstreeks door tot bij de beleidsmakers. Daarom pleit ik voor een verdere integratie van deze rijke databron bij het evalueren en oriënteren van overheidsbeslissingen, zodat de puzzel eindelijk volledig zichtbaar wordt. Mijn meetmethoden zijn operationeel en kunnen morgen al een antwoord bieden op nieuwe en dringende beleidsvraagstukken.
De riool onthult de missende puzzelstukjes in het drugs- en geneesmiddelenbeleid.
Tipje van de sluier
De pandemie was zo een uitzonderlijke situatie dat ik niet anders kon dan mijn doctoraat daarop te richten. Door dagelijkse patronen te onderzoeken, konden we het tipje van de sluier oplichten over ons gebruik tijdens de gezondheidscrisis.
Zo moest iedereen tijdens de strenge lockdowns thuisblijven. Je zou dus verwachten dat het drugsgebruik sterk zou dalen. Maar wat bleek uit het rioolwater? Het gebruik van cocaïne, speed en ecstasy bleef stabiel in elke onderzochte locatie: mensen blijven thuis drugs gebruiken ongeacht de coronamaatregelen. De reden hiervoor is dat het drugsverkeer en de beschikbaarheid van drugs in ons land tijdens deze periode slechts weinig hinder ondervonden. En hoewel er strenge regels waren, kan het zijn dat sommigen nog steeds deelnamen aan illegale feestjes.
Anders dan bij drugs, dronken mensen minder alcohol tijdens beide lockdowns. De sluiting van de horeca- en evenementensector ligt hier aan de oorzaak. Wanneer de cafés terug opengingen, vloeide de alcohol rijkelijk. Het gebruik van antidepressiva steeg voorlopig niet, maar de mate waarin de gezondheidscrisis ons mentaal welzijn beïnvloedde, vereist meer onderzoek.
Het gebruik van drugs, zoals cocaïne, kent geen daling tijdens de lockdowns in vergelijking met 2019.
Big Brother
Hoewel ik rioolwater hier promoot als een waardevolle manier om trends in drugsgebruik te volgen, zijn er toch bepaalde zaken die je met behulp van rioolwater nooit te weten kan komen. Zo zijn onze metingen niet te herleiden tot individuele burgers. Je hoeft dus geen schrik te hebben dat ik weet hoeveel alcohol je drinkt. De impact van mijn onderzoek op jouw privéleven is dus verwaarloosbaar. Het is ook onmogelijk te bepalen of de waargenomen cijfers het gevolg zijn van chronisch of recreatief gebruik. Om een volledig beeld te krijgen over ons gebruik moeten we waarnemingen uit verschillende databronnen combineren, waaronder gezondheidsenquêtes. Dat bevestigt ook Lies Gremeaux, drugsexperte bij Sciensano: 'Door verschillende methodes, zoals enquêtes en rioolwateronderzoek naast elkaar te leggen, kunnen wij op een beter geïnformeerde manier aan preventie en educatie doen.'
Over de auteur
Door zijn passie voor chemie, wetenschap en onze gezondheid, behaalde Tim Boogaerts in 2023 zijn doctoraat in de Farmaceutische Wetenschappen. Momenteel maakt hij als postdoctoraal onderzoeker deel uit van het Toxicologisch Centrum aan de Universiteit Antwerpen. Hij duikt in de riool om meer te weten komen over onze levensstijl, gezondheid en gebruik van drugs, alcohol en geneesmiddelen.
Tim Bogaerts dingt mee naar de Vlaamse PhD Cup 2023. Ontdek meer over dit onderzoek op www.phdcup.be.
