Heggenvlechten is een eeuwenoude praktijk waarbij je met behulp van een zaag, bijl en spierkracht de takken van een levende heg neerlegt en vlecht. Erfgoed in het landschap of in je tuin: een gouden kans voor meer biodiversiteit.
Het gebruik om takken in de heg te verweven ontstond lange tijd geleden vanuit de noodzaak om ondoordringbare omheiningen te creëren in het boerenlandschap langs akkers en weilanden. Door horizontaal takken te leggen en te vlechten met verticale stammetjes en toegevoegde staken bekwam je een zeer dense heg. Tel daarbij nog de doornen in sommige heggensoorten en de koeien bleven in de wei, en ongewenste dieren buiten. De heg leverde ook nog eens brandhout, geriefhout (hout voor eigen gebruik), vruchten en kruiden. Je zou dus kunnen zeggen dat het struikgewas de lokale supermarkt én bouwmarkt in één was.
Na WO I verdween het vlechten van de heg grotendeels van het toneel: kilometers stalen prikkeldraad rolden voor zich uit en namen de plaats van de heg in als afsluiting. Het vakmanschap van het heggenvlechten taande en vervloog. Het veranderde grondgebruik vormde daarnaast de genadeslag voor vele heggen. En zo veranderde het vertrouwde uitzicht van een rijk groen heggenlandschap plotseling naar een halfleeg gebied.
Na WO I verdween het vlechten van de heg grotendeels van het toneel: kilometers stalen prikkeldraad veranderden een rijk groen heggenlandschap naar een halfleeg gebied
Nu is de heg terug aan een opmars bezig. En ook het heggenvlechten beleeft dankzij enkele landschapsbeheerders een heropleving. Want of je nu heg of haag zegt, volgens de regio waar je woont, in de Lage Landen zijn zij overtuigd van de troeven.
De heg vol biodiversiteit
Waarom zijn heggen niet zomaar groene plantenrijen? Het antwoord is terug te vinden in de veelzijdigheid. Heggen vormen een snelweg voor insecten, reptielen en kleine zoogdieren, die zich gemakkelijk en ongestoord kunnen verplaatsen langs de zigzaggende, groene linten. De heg is de thuishaven voor vele dieren, ze schuilen erin en vinden er voedsel. In de lente zie je vogels die er volop plekjes zoeken om hun nesten te bouwen. Bij sommige soorten hoor je zelfs een verwijzing naar de heg in hun naam, zoals bij de heggenmus, een onopvallende tuinbezoeker, en de egel (hedgehog in het Engels), soms opgerold met de ogen dicht.
Het heggenlandschap is een mozaïek van ecosystemen. Zij bieden ons heel wat voordelen. Denk maar aan zuivere lucht, proper water, bescherming tegen overstromingen en erosie. In het boerenlandschap breken heggen de wind langs akkers, verminderen bodemverstuiving en uitdroging en ze beperken de afspoeling van stikstof en fosfor. Deze ecosysteemdiensten zijn van essentieel belang voor een veilige en leefbare omgeving. Vaak kunnen net kleine groene elementen zoals de heg ons veel diensten leveren omdat ze groeien waar wij wonen, werken en ontspannen. In tijden van klimaatverandering wordt het dus nog belangrijker om deze ecosysteemdiensten te behouden en versterken.
Heggen wisselen een lapjesdeken aan weiland, hooiland en akkers met elkaar af. Het zijn kleine elementen die samen met bomenrijen, poelen of grachten de structuur van een landschap bepalen. Ze steken het landschap in een fris, groen jasje. Het zijn betrouwbare gidsen in het landschap waar het verleden in doorleeft. Zonder heggen heb je een leeg landschap dat ongemerkt niet meer als een thuis aanvoelt en letterlijk minder behaaglijk is.
De relatie tussen het vlechten en biodiversiteit
Oude heggen worden aan de onderkant vaak kaal of hol en ze verliezen aan vitaliteit. Door deze gaten in de heg verdwijnt een goede leefomgeving voor dieren. Oude heggen kunnen uitgroeien tot bomenrijen. Om heggen hun ecologisch potentieel te laten vervullen is het van belang om je heg op de juiste wijze te onderhouden. De heg vraagt een dynamische beheeraanpak die aansluit bij de levensfase waarin ze zich bevindt. Het vlechten is zo’n beheertechniek, en met name ideaal voor een iets oudere heg. Het leggen, als onderdeel van het vlechten, is het half inzagen of half inkappen in de stam.
Oorspronkelijk was het bedoeld om de stam buigzaam te maken en zo een omheining te kunnen vervlechten. Nu zien we vooral het nut van dat uit de ingekapte stam nieuwe scheuten groeien. Door deze nieuwe scheuten verleng je dus op een natuurlijke wijze de levensduur van de heg en krijg je onderaan een dichte heg. ‘Als je die haag legt, als je ze regelmatig onderhoud en scheert, dan vervult ze daarmee ook haar ecologische functies. Want ze bloeit, ze zorgt voor nestgelegenheid, ze zorgt voor nectarproductie, ze zorgt voor alles.' zegt Dirk Cuvelier, voormalige coördinator bij Regionaal Landschap Westhoek.
Bij een jongere heg kan je ook zorgen voor verdichting in de heg door het buigen van de takken in plaats van inkappen, dit is minder arbeidsintensief. Vlechtheggen doen dus meer dan alleen stukken grond scheiden of vervelende buren op afstand houden. Het is een manier om de indrukwekkende collectie aan ecosysteemdiensten van de heg te versterken.
Het kostenplaatje
Hoewel de gevlochten heg vandaag misschien niet meer nodig is om onze koe binnen de wei te houden, blijft ze dus wel erg waardevol voor de biodiversiteit. Iets waar de pioniers van de heropleving van het erfgoed twintig jaar geleden bewust voor kozen. Die ook beheren met vlechttechnieken is in moderne tijden best uitdagend, want het is handarbeid, dus tijdsintensief en dus duur, en het is een stekelig werkje. ‘Het is voor mij niet relevant of de heg gevlochten is. Wel relevant is dat er een heg komt.’ zegt Jaap Dirkmaat, directeur bij de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap. Meer (gevlochten) heggen in het landschap brengen zou de biodiversiteit ten goede komen. Landeigenaren zitten nu al vaak met de handen in het haar als het gaat om het algemene onderhoud van het huidige landschap. De hoge kosten van landschapsbeheer vormen een uitdaging, laat staan dat daar nog ettelijke meters (gevlochten) heg aan toegevoegd worden.
‘Als je kan uitrekenen hoeveel koolstof er wordt opgeslagen en wat de bijdrage is van heggen aan het vermijden van allerlei schadeposten, zoals bijvoorbeeld de verspreiding van plagen, overstromingen of het tegengaan van effecten van droogte, dan kom je tot aanzienlijke bedragen per kilometer heg die die waarde vertegenwoordigen’, zegt Kenneth F. Rijsdijk, landschapsbiograaf. Volgens de onderzoeker kan het kostenplaatje zo ruimschoots gecompenseerd worden door de vele voordelen die heggen bieden. De vele ecosysteemdiensten door de heg kan je als maatschappij gaan verzilveren. Dit zou de basis kunnen vormen voor een nieuw verdienmodel voor grondgebruikers, meestal landbouwers.
Maatschappelijke baten die preventief ingezet kunnen worden, worden op dit moment nog niet altijd gesubsidieerd. Ook eventuele nadelen voor landbouwers, zoals de schaduwwerking op groeiende gewassen of de concurrentie voor water en voedingsstoffen uit de bodem, moeten ondervangen worden. ‘Als wij boeren benaderen met een eerlijke vergoeding, dan doet bijna 90% mee om heggen aan te planten.’ zegt Jaap Dirkmaat. Het beleid moet de verantwoordelijkheid van de landbouwer in landschapsbeheer erkennen en vooral ondersteunen met een langetermijnvisie. ‘En dan sluiten we liever langjarige beheerovereenkomsten.’ vult Dirkmaat aan. Dan pas kunnen spreken we van een duurzaam beheer.
Omarm de natuur, één gevlochten heg per keer
De pioniers van de heropleving pleiten voor een grootschalige herintroductie van de heg in het landschap. En het ziet er goed uit: mannen en vrouwen verlaten het huis en planten als maar meer heggen aan, cursussen heggenvlechten zitten vol en talentvolle vlechters strijden op het Nederlands Kampioenschap Maasheggenvlechten om de titel van de Gouden Hiep. Dankzij hen komt de erfgoedpraktijk én het heggenlandschap weer voluit tot leven. Het vlechten is een leuke, uitdagende bezigheid. Het kan door iedereen worden gedaan. En het is altijd prachtig om te zien: in de koude wintermaanden wanneer ze net gelegd is én in de lente wanneer ze in volle bloei staat. Je kan begrijpen dat beoefenaars trots zijn op hun harde werk en ze zich sterk verbonden voelen met het landschap. Er komen in Vlaanderen en in Nederland meer heggen bij dan er verdwijnen. Heggenvlechten is best uitdagend, met vele technieken en stijlen, maar biedt zoveel mogelijkheden.
De biodiversiteit neemt al decennialang af, en het verdwijnen van soorten en variëteiten vormt een reële bedreiging voor onze planeet. Daarom onderzoekt het Centrum Agrarische Geschiedenis en het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland in samenwerking met erfgoedgemeenschappen uit Vlaanderen en Nederland hoe immaterieel erfgoed kan bijdragen aan actuele vraagstukken. Dit is het opzet van het internationale project ‘Water & Land. Immaterieel erfgoed en duurzame ontwikkeling’. Het heggenvlechten is geen ambacht dat in detail beschreven werd; er is betrekkelijk weinig bekend over de historische technische uitvoering. De specialistische vakkennis is schaars en leeft vooral in de hoofden en handen van mensen. Maar dat hoeft geen belemmering te zijn, het heggenvlechten leeft opnieuw en heeft een actieve werking die voluit experimenteert met stijlen, zoekt naar de hoogste biodiversiteitswaarde en functies die interessant zijn voor de landeigenaren of grondgebruikers.
Podcastreeks
$In de podcastreeks 'Water en Land' belichten Liesbeth Vandenbroucke en Laura Danckaert van het Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) samen met Jet Bakels van het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN) de fascinerende wereld van het heggenvlechten en de link met biodiversiteit.
Ontdek onze nieuwe podcastafleveringen! - Nieuws - Water & Land (waterenland.be)
Aflevering 1: Heggenvlechten. Eeuwenoud en gevarieerd. De een zegt heg, de ander zegt haag. De één zegt leiden, de ander zegt leggen. Maar uiteindelijk zijn ze allen bezield door hetzelfde vakmanschap. Dirk Cuvelier, Arnout Zwaenepoel en Lex Roeleveld stonden samen aan het begin van de heropleving van de erfgoedpraktijk in zowel Vlaanderen als Nederland. Vlechten is een beheertechniek die niet alleen de heg verzorgt, maar ook zorgt voor verdichting en verjonging ervan.
Aflevering 2: Heggen. Biodiversiteit troef. Kenneth F. Rijsdijk en Jaap Dirkmaat zijn fervente pleitbezorgers voor een grootschalige herintroductie van heggen in Nederland en Vlaanderen. Ze streven naar een behaaglijk landschap, zowel in onderzoek als in de praktijk. Heggen, of ze nu gevlochten zijn of niet, spelen een cruciale rol in het bevorderen van biodiversiteit. Maar hun functies reiken verder: ze bieden bescherming tegen overstromingen en erosie, en ze creëren een gevoel van thuis in het landschap.
Wil je meer weten:
- Immaterieel erfgoed en duurzaamheid - Water & Land (waterenland.be)
- Welkom! Benieuwd naar heggen leggen? - Regionale Landschappen (goedgelegd.be)
- Heg & Landschap (hegenlandschap.nl)
- Handleiding heggenvlechten en haagleiden in Nederland en Vlaanderen. Achtergronden en handleiding. Lex Roeleveld, Arnout Zwaenepoel, Dirk Cuvelier en Peter Ceelen, 2017.
- Heg. Een behaaglijk landschap voor mens en natuur. Kenneth F. Rijsdijk, 2022.
- Nederland van de Kaart. Vereniging Nederlands Cultuurlandschap, 2010.
- Europe’s Field Enclosures. Georg Müller, 2013.
