De straalstroom (of jet stream) is een band met zeer hoge windsnelheden (tot wel 200-300 km/u) die zich aan de top van de troposfeer bevindt op zo’n tien tot twaalf kilometer hoogte. Deze ontstaat als gevolg van horizontale temperatuurverschillen in de atmosfeer, bijvoorbeeld tussen de evenaar en het noordpoolgebied. Als gevolg van deze verschillen in temperatuur ontstaan drukverschillen, die aanleiding geven tot het ontstaan van de luchtrivier met hoge windsnelheden hogerop in de atmosfeer. Aangezien onze regio’s rond de 60^e breedtegraad net op het grensgebied liggen tussen warme subtropische luchtmassa’s en koude polaire luchtmassa’s, is de straalstroom vaak actief boven onze contreien en bepaalt deze in grote mate ons weerbeeld. 

De intensiteit van het temperatuurcontrast tussen evenaar en pool heeft een grote invloed op de intensiteit van de straalstroom. In de zomer, wanneer het contrast in temperatuur relatief klein is, is de straalstroom minder actief. Wanneer de verschillen in temperatuur verder toenemen tijdens de herfst- en winterperiode wordt de straalstroom actiever. De exacte oriëntatie en intensiteit van de straalstroom bepalen in grote mate hoe ons weer er zal uitzien. 

Als de straalstroom zeer actief is en pal op onze regio is gericht, mogen we ons verwachten aan een continue aanvoer van depressies met regen en vaak ook veel wind. Zo’n situatie doet zich vaak voor tijdens de herfst en de winter. Hoe meer de straalstroom kronkelt, hoe variabeler het weer zal zijn met een afwisseling van hoge- en lagedrukgebieden. Het exacte patroon van de straalstroom bepaalt of we onder invloed komen van hoge- dan wel lagedrukgebieden. 

Figuur 1: Afbeelding van de straalstroom (groen)-gele band. België bevindt zich in de opwaartse tak (rug) met de ontwikkeling van een hogedrukgebied. Op de oceaan ligt een trog met een lagedrukgebied. 

De straalstroom vertoont vaak een kronkelig patroon. De positie van deze kronkels bepaalt de ligging van de hoge- en lagedrukgebieden en bepaalt ook in grote mate in welke luchtsoort we terechtkomen. Als de straalstroom een uitstulping vertoont naar het zuiden en onze regio zich in het dal (trog) van de straalstroom bevindt, komen we onder invloed van polaire luchtmassa’s en depressies. In zulke situaties hebben we vaak te maken met koel en wisselvallig weer. Wanneer onze regio zich echter bevindt onder een opwaartse kronkel (rug) van de straalstroom, kan een hogedrukgebied zich opbouwen en kan warme lucht uit het zuiden onze regio bereiken.

Figuur 2: Een hogedrukgebied ontwikkelt zich onder de rug van de straalstroom en een lagedrukgebied onder de trog.

Soms gebeurt het wel eens dat de straalstroom ‘op slot’ zit. In dat geval spreken we ook wel van een ‘blokkade’, als het patroon van de straalstroom er voor een lange tijd hetzelfde uitziet en de kronkels langdurig over hetzelfde gebied blijven slepen. Onder zulke omstandigheden kan het zijn dat druksystemen als hogedrukgebieden persistent over eenzelfde gebied actief blijven. Dat kan aanleiding geven tot een lange periode van droogte en/of het ontstaan van een langdurige hittegolf.

De jongste jaren treden zulke blokkades vaker op over onze contreien, vooral tijdens het voorjaar en de zomerperiode. Dat was onder meer het geval tijdens de zomer van 2018, toen we te kampen hadden met een extreme en langdurige droogteperiode als gevolg van een voortdurende aanvoer van hogedrukgebieden en het uitblijven van de nodige neerslag.

De weerstatistieken tonen aan dat er over de gematigde breedtegraden de laatste jaren meer blokkades voorkomen. Een mogelijke verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat de straalstroom zwakker is geworden als gevolg van de klimaatverstoring. Hoewel deze theorie nog steeds niet 100% zeker is, heerst er toch een voorzichtige consensus over deze theorie binnen de klimaatwetenschap.

Figuur 3: Het concept van de zwakke straalstroom als gevolg van de klimaatverstoring kronkelt de straalstroom feller en beweegt hij trager voort (stippellijn). Bron: Francis & Vavrus 2012.

De theorie luidt als volgt. Doordat de Noordpool meer dan dubbel zo snel opwarmt dan de rest van de wereld, wordt het temperatuurcontrast tussen de pool en de evenaar kleiner. Zoals eerder aangegeven is dit temperatuurcontrast een belangrijke motor voor de straalstroom. Doordat het temperatuurcontrast afneemt a.g.v. de klimaatopwarming verzwakt de straalstroom geleidelijk. Dat heeft tot gevolg dat de straalstroom zich trager voortbeweegt en tegelijkertijd ook meer bochten maakt. Op die manier kunnen vaker blokkades ontstaan, waardoor bepaalde gebieden lang met eenzelfde weerpatroon te maken kunnen krijgen en het weer extremer wordt.

Foto boven: NASA