De leefomstandigheden voor de Europese egel worden almaar slechter, daarom trekken de dieren steeds vaker naar steden. Maar zelfs daar hebben ze het lastig.
Kleine ijstijden, grote ijstijden, warme periodes en hittegolven: al zo'n zestig miljoen jaar trotseert de egel dat allemaal. Hij zou het oudste zoogdier in Europa zijn en heeft tot nu toe bewezen dat hij een kei is in overleven. Maar nu nijpt het. ‘Als het alleen om klimaatopwarming zou gaan, zou het egels waarschijnlijk wel lukken’, legt Anne Berger uit. Zij is wildbioloog aan het Leibniz Instituut voor het Onderzoek van Zoo- en Wilde Dieren (IZW) in Berlijn. Helaas hebben egels (Erinaceus europaeus) ook te kampen met habitatverlies, insectensterfte, vergif en moderne vijanden zoals auto's en robotmaaiers. De evolutie heeft ze hier niet op voorbereid.
‘Natuurlijk staat de klimaatopwarming niet op zich,’ zegt Berger. Vooral omdat de klimaatverandering in sneltempo plaatsvindt en de dieren weinig tijd hebben om zich aan te passen. Normaal gezien houden egels een ongestoorde winterslaap, en krijgen dan hun jongen in juli of augustus. De hele egelfamilie eet zich een dikke vetlaag voordat ze het koude seizoen allemaal weer in winterslaap doorbrengen.
De klimaatverandering brengt temperatuurveranderingen en extreme weersomstandigheden zoals hitte, droogte, zware regenval en overstromingen met zich mee. Die hebben allemaal invloed op het leven van egels. Het paarseizoen en de geboorteperiode verschuiven, de winterslaap is minder diep en wordt vaker onderbroken. De weersextremen beïnvloeden ook de insectenwereld en dat verandert de beschikbaarheid van voedsel voor egels. Alles hangt dus samen en er zijn doordachte oplossingen nodig om hun leefomstandigheden te verbeteren waar het maar kan.
‘We vernietigen habitats, fragmenteren landschappen en isoleren populaties’
Samen met Madeleine Geiger en Anouk Lisa Taucher van het Natuurhistorisch Museum St. Gallen en de ETH Zürich onderzocht Berger wat we op het platteland en in stedelijke gebieden kunnen doen om de achteruitgang van egels te stoppen. ‘Vandaag de dag hangt het bestaan van bijna elke wilde diersoort af van de mate waarin ze zich kan aanpassen aan de omstandigheden die wij ze bieden. Hoeveel de mens wil en kan doen om de soort een leefomgeving te bieden die voldoet aan haar levensbehoeften, speelt dus ook een grote rol,’ zegt Anne Berger.
Wat egels nodig hebben weten we eigenlijk wel: net als andere dieren profiteren ze van een grote biodiversiteit in hun leefgebied, of dat nu op het platteland is of in de stad. Volgens Berger ziet die er alleszins niet goed uit. ‘We vernietigen habitats, fragmenteren landschappen en isoleren populaties.’ Tegelijkertijd is er nog weinig bekend over de reacties of aanpassingsstrategieën van egels op deze invloeden. Zulke studies zijn echter essentieel voor een effectieve en duurzame bescherming van de dieren. De Duitse Stichting voor Wilde Dieren heeft de egel uitgeroepen tot Wild Dier van het Jaar 2024.
Meer rommel alsjeblief!
Een opgeruimd landschap zonder struiken en heggen is niet interessant voor egels: geen plek om te schuilen, geen insectendiversiteit en geen gelegenheid om nesten te bouwen. Egels hebben slaapnesten nodig voor overdag, nesten voor hun winterslaap en nesten voor de geboorte van hun jongen. Voor al die nesten zijn er struiken en takken nodig om ze vast te maken, maar ook opvul- en isolatiemateriaal zoals bladeren. De thermische bescherming is vooral belangrijk omdat egels misschien wel veel stekels hebben - tussen de 5.000 en 8.700 ! - , maar geen haren, waardoor ze slecht geisoleerd zijn tegen de kou. Een landschap met veel structuur is egelvriendelijker én natuurlijk ook aantrekkelijker voor andere dieren zoals insecten, met een groter voedselaanbod voor egels tot gevolg. Want ook daar wringt het schoentje.
Egels eten verschillende insecten, maar ze hebben een voorkeur voor loopkevers, zo ontdekten Britse onderzoekers. De wetenschappers vonden ook rupsen van vlinders, oorwurmen, miljoenpoten, wormen en slakken in egelmagen, maar loopkevers vormden de meerderheid. Als die verdwijnen, missen egels dus ook een groot deel van hun voedsel. Steeds vaker kunnen egels de kevers en engerlingen die in de grond leven niet meer bereiken omdat de grond hard wordt door hitte en droogte. Meer loopkevers voor egels bereiken we met minder of geen insecticiden in de landbouw en door akkerranden, keverbanken of doodhoutplekken te doen ontstaan.
Steeds vaker kunnen egels de kevers en engerlingen die in de grond leven niet meer bereiken omdat de grond hard wordt door hitte en droogte
Dat klinkt simpel, maar zulke maatregelen zijn niet eenvoudig en kosten tijd. En dat laatste hadden egels duidelijk niet - in plaats van te wachten heroriënteerden ze zich. Onderzoekers zien een soort plattelandsvlucht bij egels. ‘Dat is geen nieuw fenomeen, het werd tien jaar geleden al opgemerkt in Engeland. Daar zijn ze toen al begonnen met populatieonderzoeken om een goeie basis van gegevens te creeëren,’ legt Anne Berger uit. Door monitoring en burgerwetenschapsprojecten ontdekten biologen dat de egelpopulatie was ingestort.
Britse egelpopulatie: min 75 procent
Het rapport "State of Britain's Hedgehogs 2022", van de People's Trust for Endangered Species en de British Hedgehog Preservation Society, schat dat de egelpopulatie sinds 2000 met 75 procent is afgenomen. De enorme ineenstorting heeft duidelijk gemaakt dat er snel iets moest gebeuren. Groot-Brittanië organiseert nu centraal maatregelen, voert landelijke campagnes en geeft financiële steun. Een egelambtenaar coördineert de egelbescherming in het hele land, het parlement bespreekt de belangen van egels en parkbeheerders krijgen opleidingen in egelvriendelijk ontwerpen.
In Duitsland is er nog niets vergelijkbaars: daar is zelfs de egelpopulatie niet geregistreerd. Daar komt nu verandering in. Duizenden vrijwilligers in Duitsland hebben in september 2023 voor het eerst egels geteld als onderdeel van een burgerwetenschapsproject. De Duitse Stichting voor Wilde Dieren organiseerde het project samen met NABU-Natuurkijkers en de Duitse Tuinbouwvereniging, de leiding had het IZW.
‘Tijdens de onderzoeksperiode deden we 4.617 waarnemingen van egels met 10.586 individuen,’ zegt Sophie Lokatis, een gepromoveerd bioloog die de leiding heeft over dit project bij de Stichting voor Wilde Dieren. De tellingen zullen vanaf nu twee keer per jaar plaatsvinden, in mei en september, in de hoop dat dit de dringend noodzakelijke gegevens zal opleveren over de huidige egelpopulatie. De resultaten tot nu toe laten een min of meer gelijkmatige verdeling zien van de egelwaarnemingen, met een concentratie in en rond Berlijn, in Noordrijn-Westfalen en in Zuid-Duitsland.
Beieren telt egels
Beieren telt al een tijdje egels. De Beierse vereniging voor Vogelbescherming (LBV) lanceerde in 2015 samen met de Bayerischer Rundfunk het project "Egels in Beieren" en riep op tot een egeltelling. ‘Sindsdien is het erg populair’, legt Angelika Nelson uit. Zij is gepromoveerd bioloog en egelkenner bij LBV. Gemiddeld krijgen we 15.000 meldingen per jaar, met meer dan 20.000 egels - dode en levende. 65 procent van de meldingen zijn levende egels. De meeste meldingen komen binnen in april en mei, gevolgd door september en oktober. ‘Dat ligt aan het activiteitspatroon van de egel,’ legt Nelson uit. ‘Ze ontwaken uit hun winterslaap in de lente en gaan op zoek naar voedsel. In de herfst bereiden ze zich voor op de winterslaap en gaan ze weer op zoek naar voedsel voor hun vetreserves.’
De gegevens zijn nog niet op grote schaal geanalyseerd, dus het is niet mogelijk om conclusies te trekken over de egelpopulatie in Beieren, zegt Nelson. Universiteitsstudenten namen bepaalde aspecten van de egelrapportering onder de loep, en zij ontdekten bijvoorbeeld dat egels in heel afgesloten gebieden later wakker worden uit hun winterslaap en eerder teruggaan in winterslaap. Ze hebben dus een kortere activiteitsperiode.
In Engeland doen ze niet alleen aan registratie, daar wil men ook de leefgebieden van egels verbinden. De Hedgehog-Street-Campagn is rechtstreeks gericht op alle mensen met een tuin en roept hen op om doorgangen te maken in schuttingen en muren of zelfs kleine trappen aan te leggen: voor zogeheten egelsnelwegen. De egelpassages worden gemarkeerd met borden, zodat nieuwe eigenaren bij de verkoop van een huis weten waarom er gaten in de omheining zijn en ze daar laten. Er zijn badges en trainingsprogramma’s en momenteel zijn er al 126.886 zogeheten Egelkampioenen, die egels in hun buurt ondersteunen.
Bouwvoorschriften beschermen de egelsnelweg
In Zwitserland zijn er soortgelijke initiatieven om tuinen en groene ruimten met elkaar te verbinden, onder het motto: ‘Vrij baan voor egels en co.’ In Duitsland werden in 2022 egelpassages geboord in hekken en muren op het campusterrein van de Freie Universität Berlin voor het project "Netzwerk*Igeltunnel". Want zelfs de meest egelvriendelijke tuin heeft geen nut voor de dieren als ze er niet in of uit kunnen door hekken of muren.
‘Het gebrek aan connectiviteit is een groot probleem voor egels,’ zegt Jonas Renk, projectmanager bij Communities for Biodiversity, een landelijk netwerk voor natuurvriendelijke gemeenschappen waar al 388 steden, gemeenten en districten zich bij hebben aangesloten.
Renk noemt de stad Würzburg als positief voorbeeld van meer egelnetwerken in de gemeentelijke planning. De stad heeft maatregelen genomen en zette zelfs een wettelijk verplichting in veel ontwikkelingsplannen: ‘Omheiningen moeten zonder sokkels worden gebouwd en moeten tot een hoogte van ten minste tien centimeter passeerbaar zijn voor op de grond levende dieren (bijv. egels, reptielen, amfibieën).’ De wet geldt voor iedereen die bouwt in het gebied waarop het bestemmingsplan betrekking heeft. Als bijvoorbeeld bij een bouwinspectie blijkt dat de regeling niet is nageleefd, kan het zijn dat de omheining weg moet en de bouwer een boete krijgt.
Op de lange termijn kun je een egel niet het juiste eten geven
Volgens Renks eigen ervaring kunnen hekken gemakkelijk minder hinder opleveren door de maaswijdte te vergroten tot minstens tien bij tien centimeter, zoals bij wildhekken. Of je kan zoals in Engeland bij de planning al denken aan kleine doorgangen. Uitstaphulp uit vijvers en waterpoelen is ook nodig, omdat dieren erin kunnen vallen en verdrinken op zoek naar water. Een andere uitdaging voor egels kan kunstlicht zijn, aldus de onderzoekers. Donkere corridors zijn belangrijk voor egels en andere wilde dieren en daarom moet het licht beter niet de hele nacht aanblijven.
Egels aan het frietkraam
Voor veel stedelingen is een bezoekje aan een frietkraam de makkelijkste manier om een egel te zien. Het klinkt onnozel, maar het is voor Berger een relevant probleem van het stadsleven. Egels vinden veel van ons voedsel lekker: ze likken yoghurtpotten uit, kruipen in blauwe zakken en vechten zelfs met katten of kleine honden om eten. Maar omdat ze geen plantenvezels en suiker verdragen en lactose-intolerant zijn, is dat allemaal niet zo goed voor ze - net zo min als ze regelmatig voederen in de tuin.
‘Als je comfortabel uit een kom kunt eten, hoef je niet langer zelf moeite te doen om voedsel te zoeken. Egels verliezen zo hun angst voor mensen, en in het ergste geval vergeten ze hoe ze zelf op voedsel moeten jagen,’ zegt Berger. Ook bestaat aan voederplaatsen het risico dat de dieren parasieten of ziekten overdragen. Op de lange termijn kun je een egel niet het juiste eten geven. De wildbioloog raadt dus aan om alleen bij te voeren in tijden van nood en alleen op de korte termijn, zoals voor en na de winterslaap en tijdens perioden van zomerse hitte. Dan hebben ze ook veel baat bij een drinkplaats.
Gebieden met meer wildernis zijn zinvoller dan bijvoederen. Openbaar groen kan hier het goede voorbeeld geven en sommige gebieden aan hun lot overlaten, zegt Berger. Dat zou ook het natuurlijke voedselaanbod voor egels verbeteren. Angelika Nelson ziet bijvoederen ook niet als een langetermijnaanpak, maar als een noodoptie. ‘Het behoud van de soort staat voorop en daarom moet het doel zijn om de leefomgeving van de dieren anders in te richten, zodat de egels daar zelfstandig kunnen overleven."
Gevaarlijke robotmaaiers
Een ander groot probleem zijn robotmaaiers die dag en nacht onbeheerd mogen rondrijden en egels kunnen verwonden of doden. Wetenschappers hebben in Duitsland 370 gevallen van snijwonden gevonden bij egels die werden veroorzaakt door elektrisch tuingereedschap. Bijna de helft van de egels die tussen juni 2022 en september 2023 werd gevonden, overleefde de verwondingen niet. De experts roepen op tot een algemeen verbod op 's nachts maaien met robots.
Een team onder leiding van Sophie Lund Rasmussen van de Wildlife Conservation Research Unit van de Universiteit van Oxford heeft gestandaardiseerde veiligheidstests voor egels ontwikkeld voor robotmaaiers en roept het Europees Comité voor elektrotechnische normalisatie op om een dergelijk testprotocol op Europees niveau verplicht te stellen.
In december 2023 vroegen de Duitse milieuministers van de deelstaten de federale regering tijdens de conferentie van milieuministers (UMK) om te pleiten voor de bescherming van wilde dieren tegen geautomatiseerde machines op EU-niveau. Volgens de UMK zou de federale regering ook moeten onderzoeken of en hoe een nationaal wildvriendelijk label met bijbehorende eisen kan worden gecreëerd.
Anne Berger zou graag meer netwerken zien in Duitsland om verschillende initiatieven te bundelen. Er zijn immers veel egels in zorgcentra. Deze cijfers vormen een solide gegevensbasis. ‘Zo kunnen uit die basisgegevens van verzorgingscentra en citizen science-campagnes modellen voor de ontwikkeling van populaties of de effecten van verschillende omgevingsfactoren of menselijke activiteiten worden verkregen,’ zei Berger in een presentatie op de internationale conferentie van egelprofessionals in januari 2024. Een Duitse tegenhanger van deze conferentie wordt in januari 2025 in Berlijn georganiseerd. Egelonderzoek en -zorg verbinden kan bijdragen aan het behoud van de Europese egel in het wild.
