Een Tik Tok-video van een ‘huilende’ bizon van fotograaf Chris Henry ging begin februari viraal. Het filmpje werd meer dan twee miljoen keer bekeken, en leverde duizenden reacties op. Maar kan een bizon echt triest zijn? En kunnen dieren wenen van verdriet?
Traanvocht is nuttig voor onze ogen, en ook voor die van dieren. Heel wat zoogdieren, reptielen en vogels hebben traanklieren die waterig vocht afscheiden. Daarnaast hebben ze vaak ook nog zogeheten harderklieren. Die klieren scheiden slijm af om het knipvliesmembraan te bevochtigen dat ze ter bescherming over hun oogbol kunnen schuiven. Ze dienen ook om ‘geurvlaggen’ te zetten en zo een gebied te markeren.
Wenen is een ‘overstroming’ door een grote uitscheiding van traanvocht. De wetenschap ziet drie types tranen. Basale tranen zorgen voor het basisonderhoud. Het is een spontane activiteit van de klieren om een beschermende voedende film te leggen op het hoornvlies.
De biochemische componenten van tranen verschillen tussen soorten en evolueerden als aanpassing aan verschillende omgevingen. Dan zijn er ook de reflextranen, als reacties op een externe stimulus, een duw, pijn, irritatie of een kwetsuur aan het oog, koude of vocht, of op stoffen zoals bijvoorbeeld ajuinen. Die tranen zorgen voor reiniging en heling. Darwin noemde het ‘net als niezen, maar dan met het oog.’
De derde vorm bestaat uit emotionele tranen of psychogeen wenen, en het gaat samen met bepaalde types van emotionele staat. Het vermogen om emotionele tranen te produceren maakte deel uit van een test om te bepalen of iemand een echt mens was, een heks of weerwolf.
Emotioneel wenen wordt dus door wetenschappers gezien als een menselijke specialiteit. Over de functie van emotioneel wenen zijn heel wat hypotheses in de omloop. Het zou een soort omgang met uitdagingen zijn, via het signaleren van emotionele pijn, di-stress of kwetsbaarheid om zo vertrouwen op te wekken, om sociale relaties te versterken, om coöperatief gedrag te stimuleren, om agressie te remmen, om zorg, hulp en bescherming los te weken.
Hoewel het voor heel wat volwassen dieren niet zo voordelig is om te tonen dat je zwak bent, kan dat bij een jong dier anders zijn. Ze zouden zo’n signaal misschien naar hun moeder kunnen gebruiken. Jonge herten produceren inderdaad een secreet bij stress en honger uit een klier net onder het oog, waar moeders op reageren. Diezelfde klier wordt door volwassen herten gebruikt om geurstoffen in de omgeving aan te brengen.
Er bestaan ook anekdoten over dieren die watertranen laten, onder andere bij olifanten, bij een verdrietige gorilla, bij wolven die uitgeput geraken en achterop in de roedel gaan lopen. Een meer systematische studie over dit onderwerp gebeurde via een enquête onder mensen die professioneel met dieren werken, waaronder dierenartsen en dierentuinverzorgers. Deze leverde niet één waarneming op van een emotioneel huilend dier.
Een recentere studie bekeek vochtige of tranende ogen bij honden, iets wat elke hondeneigenaar wel kent. Ze vonden dat honden tranen afscheiden bij een positieve emotie, wanneer ze herenigd worden met hun eigenaar. Het hormoon oxytocine lokt die uit. In tegenstelling tot andere dieren, hebben honden zich ontwikkeld tot meesters in communicatie met mensen via oogcontact.
Als mensen moeten aangeven hoezeer ze voor een hond willen zorgen, gaan ze een hogere score geven bij foto’s van honden met tranen. De tranen werden nagebootst door een zoutoplossing in de ogen te druppelen. Hondentranen kunnen dus een rol spelen bij het opwekken van bescherming of verzorging door hun eigenaren en leveren een hechtere band op.
Bij productievarkens zag men een soort tranen in omstandigheden waarin het allicht minder goed met hen ging. Ze tonen meer traansporen in stresscontexten. Het zijn gekleurde sporen op hun gezicht door het vocht uit hun harderklier, de klier die bij mensen nauwelijks ontwikkeld is. De varkens toonden die sporen op momenten waarop ook hun fysiologische stress hoog was, gemeten via hun hartslagvariabiliteit. De harderkliersporen gingen samen met tekenen van verminderd welzijn zoals bij een afgebeten beschadigde staart en bij varkens met een hogere angst om mensen te benaderen. Bij ratten noemt men dit fenomeen ‘bloedtranen’. Het zijn roestkleurige traansporen in en onder de binnenste ooghoek gevormd door de harderklier. Bij omgevingsstress zien we meer rode tranen en hoewel het leeftijdgebonden is, lijkt het samen te hangen met hun welzijn. Dit moet nog verder onderzocht worden.
Weten we nu zeker dat bizons niet emotioneel kunnen huilen? Nee, dat weten we niet zeker. Maar waarschijnlijk is het gewoon antropomorfisme. Een studie toonde afbeeldingen van gezichten van vijf verschillende diersoorten: kat, hond, paard, chimpansee, hamster. De deelnemers moesten zeggen welke emotionele intensiteit, agressiviteit en vriendelijkheid ze zagen in de dierengezichten bij gezichten met en zonder digitaal toegevoegde tranen. Wanneer er tranen waren toegevoegd, zagen de mensen ‘verdriet‘, net zoals ze dat bij mensen doen. Gefotoshopte tranen maakten het dier ‘minder agressief’ en ‘vriendelijker’ en werd beschouwd als een teken van ‘hogere emotionele intensiteit’.
In deze studie zien we antropomorfisme aan het werk, het toekennen van menselijke kenmerken, in dit geval zonder enige fundering. We vinden het bijzonder als dieren tranen laten en we hebben de drang om er emotioneel op te reageren. Een bizon in de Franse grot van Chauvet werd 20.000 jaar voor Christus geschilderd met tranen die over zijn wang stromen. Het lijkt een mooie voorloper van het instagramfilmpje. We weten over bizons dat emotioneel huilen nog niet werd aangetoond. De bizonstier in het filmpje staat in vrijheid op de Amerikaanse vlakten. Hij is in topconditie, hij ademt rustig en er is geen enkele indicatie van stress. Hij staat rustig te kijken. Het ziet ernaar uit dat hij een stofje in zijn oog had of de wind zijn ogen irriteerde. Zijn oog deed aan reflexmatig onderhoud, zoiets als niezen, maar dan met het oog.
Hoewel er onder hedendaagse wetenschappers een consensus is dat huilen uniek menselijk is en er nog weinig bewijs is om emotioneel huilen bij niet-menselijke dieren hard te maken, groeit de aandacht ervoor onder de wetenschappers. De resultaten van nieuwe studies verraden dat we er nog nauwelijks iets over weten. Bij honden blijkt er immers toch een link te bestaan tussen emoties en waterige ogen, maar die halen er ook uitzonderlijk voordeel uit.
