Volgens een nieuwe Belgisch-Zwitserse studie kan de gevreesde salamanderschimmel Batrachochytrium salamandrivorans in de komende jaren een ware slachting aanrichten.
Eerst sneuvelden de kikkers. De in 1998 ontdekte schimmel Batrachochytrium dendrobatidis betekende wereldwijd het einde van zeker 200 zeldzame en minder zeldzame kikkersoorten. Wetenschappers stonden erbij en keken ernaar – niets kon de opmars van de schimmel te stoppen.
Vervolgens waren de salamanders aan de beurt. In enkele jaren tijd verdwenen zo goed als alle vuursalamanders in Nederlands-Limburg, opnieuw door een schimmelinfectie. Onderzoek aan de UGent wees uit dat de schuldige verwant is aan de kikkerschimmel – An Martel en Frank Pasmans, die de soort beschreven, gaven hem de soortnaam 'salamandrivorans' , 'salamandereter'.
Toen de schimmel in 2014 ook in België opdook, in de buurt van Robertville in de Hoge Venen, reden beide wetenschappers er onmiddellijk heen. In de weken en maanden die volgden ging de populatie zienderogen achteruit, beschrijven ze in een artikel in het vooraanstaande vakblad Nature.
Vooral geslachtsrijpe salamanders zijn slachtoffer. Dat is zorgwekkend voor het voortbestaan van de populaties
Meer dan drie vierde van de geïnfecteerde salamanders overleed binnen de tien dagen, en de weinige overlevers bleken nauwelijks beter beschermd tegen de schimmel: van de salamanders die twee jaar na de uitbraak experimenteel met de schimmel besmet werden, overleefde er geen enkele.
Zorgwekkend voor het voortbestaan van de populaties, vrezen de onderzoekers, is dat vooral geslachtsrijpe salamanders het slachtoffer worden, wat de heraangroei van de populatie sterk afremt. Vermoedelijk geven de dieren de ziekte vooral tijdens het paren aan elkaar door.
Dat is echter niet de enige wijze waarop de aandoening zich verspreidt, ontdekten de wetenschappers. De schimmel maakt namelijk ook sporen, twee verschillende types zelfs, die samen uitstekend zijn uitgerust om zijn verspreiding en overleving te verzekeren.
Eén type is mobiel en verspreidt zich daardoor vlotter, maar is kwetsbaar voor uitdroging en valt vaker ten prooi aan zoöplankton, kleine waterdiertjes. Een andere type is onbeweeglijk, maar stevig ingekapseld, blijft daardoor minstens een maand gevaarlijk en wordt veel minder vaak opgegeten.
Ook een salamander die geen contact heeft gehad met soortgenoten kan dus ziek worden – na twee dagen bleek bosgrond waarover eerder een ziek dier was gekropen nog besmettelijk voor anderen.
Niet alle salamanders zijn even kwetsbaar voor de schimmel, ontdekten de onderzoekers, maar dat is niet uitsluitend goed nieuws. Alpenwatersalamanders bijvoorbeeld, gaan vaak niet dood na infectie en kunnen zelfs genezen – maar zolang ze drager zijn, verspreiden ze de schimmelsporen.
Het is momenteel volstrekt onduidelijk hoe de ziekte bestreden kan worden
Hetzelfde geldt voor de vroedmeesterpad, die zelf niet ziek wordt, maar waarop de schimmel kan groeien tot hij een geschikte salamander gevonden heeft. De wetenschappers toonden ook proefondervindelijk aan dat de sporen van de schimmel blijven kleven aan de poten van watervogels, waardoor ze mogelijk van de ene waterplas in de andere kunnen belanden.
Het is momenteel dan ook volstrekt onduidelijk hoe de ziekte bestreden kan worden. Voorheen werd gehoopt dat het 'inzaaien' van kwetsbare vijvers met zoöplankton besmetting zou kunnen voorkomen, maar dat lijkt minder waarschijnlijk na de ontdekking van de ingekapselde spore.
De dieren één voor één ontsmetten, zoals met kikkers al hier en daar geprobeerd is, lijkt ook tamelijk hopeloos als de sporen wekenlang kunnen overleven in omgeving. En het feit dat de overlevers in een getroffen populatie zelfs na twee jaar geen enkele resistentie hebben opgebouwd tegen de ziekte doet vermoeden dat vaccinatie ook niet meteen een vruchtbare optie is.
Martel en Pasmans spreken in Nature van een 'perfecte storm', hun collega Matthew Fisher (Imperial College, Londen) gaat in een begeleidend stuk nog een stapje verder. Volgens hem hebben we hier te maken met een 'perfect pathogeen', ééntje zoals in de film 'Alien' (1979): wie besmet raakt wordt erg ziek, maar bouwt geen weerstand op, en de sporen zijn bijna niet kapot te krijgen.
“We wilden echt oplossingen vinden om de ziekte te bestrijden,” zegt Martel op de website van Nature, “maar alles draaide verkeerd uit.” De wetenschappers maken zich dan ook ernstige zorgen.
Het is een 'perfect pathogeen': wie besmet raakt wordt erg ziek, maar bouwt geen weerstand op, en de sporen zijn bijna niet kapot te krijgen
Wetenschappers en natuurbeschermers wagen zich dan ook met enige aarzeling aan een noodoplossing die uit een science-fictionboek afkomstig lijkt: overlevers worden gevangen, uitgebreid ontsmet, en in gevangenschap ondergebracht. Het project heet letterlijk 'Amphibian Ark'.
Daarnaast dringen de onderzoekers erop aan dat er nu snel een waterdichte regeling wordt getroffen voor de handel in amfibieën. Vermoed wordt namelijk dat de ziekte Europa binnenkwam met geïmporteerde exotisch amfibieën uit Azië, die zelf niet langer ziek worden van de schimmel.
De vrees bestaat dat de ziekte vanuit Europa haar opmars zal verderzetten naar de Verenigde Staten, waar de salamanderschimmel vooralsnog niet voorkomt. Daar werden inmiddels maatregelen getroffen om de import van amfibieën stevig terug te schroeven. In de EU ligt dat veel moeilijker.
Wel kregen de Belgische Europarlementariërs Bart Staes en Anneleen Van Bossuyt de Europese Commissie zover dat ze geld vrijmaakte voor een consortium dat de verspreiding van de schimmel in kaart zal brengen, en zal uitzoeken hoe die mogelijk alsnog bestreden kan worden. Ook de Belgische ministers van Natuurbehoud kondigden eind maart een actieplan aan.
Meld dode salamanders
De salamander wordt in Europa bedreigd door een gevaarlijke schimmel. Je kan een steentje bijdragen door dode salamanders te melden, via meldpuntziekeamfibieen@ugent.be. Voeg een foto van de salamander bij en vermeld plaats en tijdstip.
