Ze knagen, graven en planten zich oncontroleerbaar voort. Komen we er nog vanaf?
Wat is het verschil tussen zwarte en bruine ratten?
Bruine ratten (Rattus norvegicus) zijn vrij grote knaagdieren. Kop en romp meten 20 tot 26 centimeter, de staart is iets korter. Een volwassen dier weegt tot 500 gram. Ze hebben een stompe snuit, de ogen en oren zijn relatief kleiner dan bij de zwarte rat. Bruine ratten zijn grijsbruin op de rug, vuilwit tot grijs op de buik. Ze zijn minder warmtelievend dan zwarte ratten. Ze leven graag in de buurt van water, vaak in riolen waar ze veel voedsel en nestmogelijkheden vinden, en het zijn goede zwemmers. Bruine ratten graven een gangenstelsel als nest. Het zijn schemerdieren die hoogstens dertig meter van hun nest gaan.
Zwarte ratten (Rattus rattus) zijn kleiner dan de bruine. Samen meten kop en romp 17,5 tot 20 centimeter, de staart is iets langer. Een volwassen dier weegt tot 250 gram. Ze zijn slank gebouwd, met grote ogen en oren en een kop die spits naar de snuit loopt. Een vacht van stijve haren bedekt hun lichaam, met uitzondering van de staart, de uiteinden van de poten en de oren. Zwarte ratten zijn hier meestal zwart, al kunnen ze ook grijsbruin zijn met een witte of gele buik. Het zijn warmtelievende dieren die goed kunnen klimmen. Deze uitermate schuwe beestjes zien slecht en gaan af op hun neus.
Welke ratten leven hier in de steden?
In de middeleeuwen krioelde het in onze steden van de zwarte ratten. Met de stijgende concentratie van mensen werd ook steeds meer voedsel in de stad opgeslagen’, zegt Ervynck. ‘Pas toen de steden hun agrarische karakter verloren, de graanzolders er verdwenen en de huizen van hout en riet werden vervangen door steen en beton, keerden de zwarte ratten de stad de rug toe.’
Bruine ratten zijn wel in de stad blijven plakken. Dat komt volgens Ervynck omdat we er een veilige biotoop voor die soort van hebben gemaakt. ‘Bruine ratten vonden hun oorsprong in de steppegebieden van Rusland en kwamen in de vroege 18de eeuw via Scandinavië in Europa terecht, wellicht via graantransporten. Met de snelle uitbouw in de 19de eeuw van het rioolstelsel, dat voor deze gravende soort heel goed lijkt op zijn natuurlijke habitat, zijn ze zich enorm gaan verspreiden in onze steden. Ze zaten er afgeschermd van roofdieren en mensen, het was er warmer in de winter en kouder in de zomer, en ze konden vanuit de riolen nestgangen graven in de omringende bodem.’
Dat mensen ook nu nog in de stad met velen op een kleine plek samenwonen, betekent bovendien dat er overal ordeloos gestapelde rommel te vinden is waarin ratten zich kunnen verschuilen. En dat er altijd wel ergens voedsel te rapen valt. Zeker ondergronds, waar veel etensresten uit de stad terechtkomen. ‘Al zijn ratten ook bovengronds nooit veraf, zolang de aanvoer van hapjes constant is’, aldus Ervynck.
Waarom hebben ratten zo’n slecht imago?
Het slechte imago van ratten is volgens erfgoedonderzoeker Anton Ervynck grotendeels te wijten aan de pest. ‘Nog altijd denken de meeste mensen bij ratten spontaan aan de pest. De vreselijke ziekte was in de 14de eeuw verantwoordelijk voor miljoenen doden in Europa, en bleef een dreiging tot en met de 19de eeuw. De bacterie die de ziekte veroorzaakte, kwam inderdaad via rattenvlooien bij de mens terecht. Maar de rattenvlo zat alleen op zwarte ratten. Met het verdwijnen van de zwarte rat uit de steden verdween ook de pest.’
Hoe snel planten ratten zich voort?
‘Bruine ratten leven gemiddeld anderhalf jaar’, zegt Ervynck. ‘Volgens een realistische schatting zorgt elke vrouwelijke rat in die tijd voor veertig nakomelingen, die zich op hun beurt aan dezelfde snelheid voorplanten. Seks is voor hen de beste manier om alle mogelijke aanvallen te overleven.’ De voortplanting is wel afhankelijk van diverse factoren. Stijgt het aantal ratten op eenzelfde oppervlakte, dan verhoogt hun stress en is er meer onderlinge agressie. Wijfjes reageren daar hormonaal op en worden minder vruchtbaar. Zodra er weer meer plaats en minder concurrentie is, gaat het kweekritme weer de hoogte in en stijgt de populatie.’
Welke problemen veroorzaken ratten in de stad?
Dat bruine ratten geen epidemieën op het niveau van de pest veroorzaken, betekent niet dat ze geen gevaarlijke ziektes kunnen overbrengen. Het beruchtst is de rattenziekte. De infectie wordt veroorzaakt door Leptospira interrogans, een bacterie die op mensen wordt overgedragen als ze in contact komen met de urine van ratten. In ernstige gevallen leidt de aandoening tot hevige bloedingen in de longen, nierfalen en hersenvliesontstekingen.
‘Doordat ze zich via de riolen verplaatsen en hun eten in afval zoeken, hangt hun vacht vol met ziekteverwekkende bacteriën’, zegt Ervynck. ‘Gelukkig zijn ratten mensenschuw. De ziekteoverdracht via direct contact met bruine ratten blijft beperkt.’
De grootste problemen die bruine ratten veroorzaken zijn niet de ziektes die ze overdragen, maar de schade die ze teweegbrengen. ‘Ratten knabbelen de hele dag door aan alles wat ze op hun pad tegenkomen’, zegt Ervynck. ‘Dat doen ze niet alleen om zich te voeden. Als knaagdieren niet knagen, groeien hun snijtanden door en sterven ze uiteindelijk van de honger. Maar hun tanden zijn als het stalen lemmet van een zakmes: al dat geknaag veroorzaakt een hoop schade in de stad.’
Meer weten over ratten?
Het hele artikel lees je in Eos Wetenschap. Redacteur Els Verweire sprak met de rattenbestrijding van de stad Gent. Hoe gaat die te werk? En is het echt onmogelijk om ratten definitief uit onze steden te verdrijven?
In het Gentse Stadsmuseum STAM loopt van 22 november 2019 tot 22 september 2020 de tentoonstelling Ondergronds. In tien zalen worden diverse aspecten belicht van wat onder de gebouwen en straten van een stad verborgen zit. Meer informatie op www.stamgent.be
