De dag dat de mens de Aarde ontdekte

"Oh my God! Look at that picture over there! There's the Earth coming up. Wow, that's pretty!" riep de astronaut William Anders uit toen hij op 24 december 1968 vanuit de Apollo 8 capsule de aarde zag opkomen boven het maanoppervlak, de Earthrise. Hij greep naar zijn camera, monteerde een kleurenfilm en legde dit unieke moment vast op film. Al drong het tot hem door dat hij een onvergetelijk moment aan het beleven was, hij besefte toen wellicht niet dat de foto's die hij aan het nemen was, de manier waarop de mens naar zijn planeet kijkt, voorgoed ging veranderen. Zonder enige schroom kunnen we van een historisch moment spreken, een waar kantelmoment voor de mensheid.

De Apollo 8 missie is de eerste bemande missie die mensen in een baan rond een ander hemellichaam bracht. Alleen dat is al een historische gebeurtenis. Op 21 december 1968 wordt Apollo 8 gelanceerd vanop het John F. Kennedy Space Center in Florida. Aan boord drie astronauten: Frank F. Borman, James A. Lovell, en William A. Anders. Op 24 december 1968 gaat de capsule in een baan rond de maan. In totaal maken de astronauten tien omwentelingen rond de maan. Tijdens de vierde omwenteling op 24 december 1968 doet zich het magische moment voor van de Earthrise. Later, op kerstavond in de VS, tijdens de voorlaatste omwenteling rond de maan, verzorgen de astronauten nog voor een memorable live uitzending, waarin ze uit het Bijbelse boek Genesis voorlezen. Ze sluiten de live uitzending af met de woorden "and from the crew of Apollo 8, we close with good night, good luck, a Merry Christmas, and God bless you all - all of you on the Good Earth!". Op 25 december 1968 verlaten ze de baan rond de maan. Op 27 december 1968 landt de Apollo 8 capsule in de Stille Oceaan.

24 december 1968 is zonder twijfel de dag dat de mens de Aarde ontdekte. William A. Anders vatte dit unieke moment mooi samen met de volgende woorden: "We came all this way to explore the moon, and the most important thing is that we discovered the Earth". Het was immers die dag dat voor het eerst in de geschiedenis van de mensheid mensen in levende lijve de volledige aarde vanop afstand beschouwden. Het unieke aan de Earthrise foto is dat de blauwwitte aarde opkomt boven het grauwgrijze, met kraters bedekte, doodse landschap van de maan, en dit tegen de gitzwarte achtergrond van het onmetelijke heelal. De contrasten kunnen niet groter zijn. Plots zag de mens hoe fragiel onze kleurrijke planeet wel is. Bovendien openbaarde deze foto dat we als mensheid allemaal samen diezelfde planeet delen. Vanuit de ruimte is er immers geen onderscheid tussen Amerikanen, Europeanen of Afrikanen. We zijn allemaal mensen. Ook de astronauten besefted dat toen ze hun live uitzending afsloten met de woorden "all of you on the Good Earth". En misschien nog het meest ontluisterende aan de Earthrise foto is de vaststelling dat er geen Planeet B is. We zullen het met deze aarde moeten stellen.

Gebruik makend van de gegevens van de Lunar Reconnaissance Orbiter heeft NASA het magische moment van de Earthrise nauwkeurig gereconstrueerd in onderstaande video.

Datzelfde jaar vond echter nog een tweede revolutie plaats die ons beeld van de aarde voorgoed veranderde. 1968 is immers het jaar dat het nieuwe paradigma van de platentektoniek finaal vorm kreeg. Na bijna een halve eeuw strijd tussen verschillende scholen binnen de aardwetenschappen, vielen alle puzzelstukken ineen. Binnen het nieuwe paradigma onden nu alle geodynamische processen op aarde verklaard worden. Maar hoe zat het dan met al de processen die zich in de atmosfeer en de oceanen afspelen? En hoe zat het dan met de evolutie van het leven op aarde? Speelt platentektoniek daar ook een rol in? Snel bleek dat het antwoord op deze vragen een volmondig 'ja' is.

Earthrise heeft er immers voor gezorgd dat we Planeet Aarde als één zelfregulerend systeem zijn gaan zien, en dat dus de processen die zich afspelen in de atmosfeer en de biosfeer onlosmakelijke verbonden zijn met de processen die zich afspelen in de geosfeer. De aardwetenschappen slogen een heel nieuwe weg in, namelijk die van het systeemdenken. We ontdekten de interacties tussen de verschillende sferen, niet alleen in het heden, maar ook in het geologische verleden ... en dus ook in de toekomst. We ontdekten dat we op een levende planeet leven. In 1972 introduceerde James Lovelock dan ook het boeiende concept van Gaia, verwijzend naar de Griekse godin van de aarde.

De nieuwe weg die de aardwetenschappen insloegen, kwam op het juiste moment in de geschiedenis. Ook in 1972 publiceerde immers de Club van Rome hun ophefmakende rapport The Limits of Growth, waarin de wereld een spiegel voorgehouden werd dat ongebreidelde groei op een eindige planeet niet mogelijk was. De bezorgdheid over de impact van de mens op onze planeet nam sindsdien snel toe. In 1992 vond in Rio de Janeiro, Brazilië, de 'Top van de Aarde' - officieel de United Nations Conference on Environment and Development - plaats. Een eerste klimaatverdrag - het United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) - werd afgesloten. In 1997 resulteerde dit vervolgens in het Protocol van Kyoto. Ondertussen zitten we al aan het vijfde rapport van het IPCC, het International Panel on Climate Change, en de vierentwintigste COP, of Conference of Parties, zonet afgerond in het Poolse Katowice. De systeembenadering van onze planeet baande de weg voor de complexe klimaatscenario's van het IPCC, die ons uiteindelijk een niet zo rooskleurig beeld voorhouden van een mogelijke toekomst. Door de systeemaanpak kwamen we echter ook tot het besef dat de klimaatproblematiek een veel complexer probleem blijkt te zijn dan bijvoorbeeld het probleem van de zure regen of het ozongat. De klimaatproblematiek grijpt immers in op elk aspect van het aardse systeem en bovendien ook nog op elk aspect van het menselijk leven. Om de klimaatproblematiek aan te pakken dringt zich dan ook een geïntegreerde, globale systeemaanpak op. Alleen kan de vraag gesteld worden of deze ongemakkelijke waarheid al doorgedrongen is tot de beleidsmakers.

De nieuwe manier om naar onze planeet te kijken, onthulde ook dat de mens en zijn beschaving uiteindelijk een integraal deel uitmaakt van het aardse systeem. Ons lot was, is en zal altijd onlosmakelijk verbonden blijven met dat van Planeet Aarde. Een nieuw verhaal - het 'Grote Verhaal' - kreeg geleidelijk vorm, een verhaal waarin we op zoek gingen naar onze plaats, niet alleen in het Aardse verhaal, maar ook en vooral in het kosmische verhaal. Zonder enige twijfel was de Amerikaanse astronoom Carl Sagan een pionier in dit 'nieuwe vertellen', zeker met zijn documentaireserie Cosmos: A Personal Voyage in 1980. Later breidde dit 'Grote Verhaal' uit door ook de geschiedenis van de mensheid zelf te integreren in het kosmisch verhaal. Big History zag het licht, met dank aan de Australische historicul David Christian die het concept in 1989 vorm gaf. Vandaag vindt Big History schoorvoetend zijn weg in het onderwijs. In de Verenigde Staten kreeg dit 'nieuwe vertellen' de volle steun van Bill Gates, die samen met David Christian in 2011 het Big History Project lanceerde. Ook in Nederland verwerft Big History zijn plaats in het curriculum. Wanneer in Vlaanderen?

Net door de jeugd de verwondering bij te brengen vervat in dit 'Grote Verhaal', waarvan elk van ons aardlingen deel uitmaakt, wordt de hoop levendig gehouden dat vanuit een diep respect voor en grondige kennis over onze levende planeet een duurzame toekomst voor alle leven op deze "Good Earth" verzekerd wordt. En zo houden we de geest van Earthrise, ook na vijftig jaar, in ere.

Een verkorte versie van dit opiniestuk is verschenen in De Morgen van 22 December 2018 onder de titel "Misschien nog het meest ontluisterend aan de 'Earthrise'-foto is de vaststelling dat er geen Planeet B is".