Volgens wetenschapsfilosoof Sylvia Wenmackers is solarpunk de belangrijkste kunststroming van onze tijd. Nog nooit van gehoord? In deze column geeft ze een introductie.
Solarpunk is een genre binnen de speculatieve fictie dat een optimistisch beeld van de toekomst oproept, waarin hernieuwbare energiebronnen zoals zonne-energie en duurzame technologieën een centrale rol spelen. Waarschijnlijk heb je er nog nooit van gehoord, maar ik denk dat het de belangrijkste kunststroming van onze tijd is.
Voor auteurs van solarpunk is pessimisme geen optie. Nochtans is de uitdaging groot. We weten dat het klimaat in een recordtempo verandert door de collectieve verbranding van fossiele brandstoffen. De precieze effecten hiervan op langere termijn zijn moeilijk te overzien, maar de veranderingen hebben nu al een ongezien effect op landbouw en migratiestromen.
Hoe kunnen we ons een toekomst voorstellen waarin het beter gaat – eerst als fictie en dan hopelijk in het echt? Een deel van de moeilijkheid schuilt in het contrast tussen klein en groot. Als individu zijn we immers slechts een minuscuul onderdeel van een complexe samenleving, op een planeet met een nog complexer ecosysteem. Dat speelt ons parten op veel vlakken. ‘Veel meer mensen zijn tegen auto’s dan tegen autorijden. Ze zijn tegen auto’s omdat ze vervuilen en het verkeer monopoliseren. Ze rijden in auto’s omdat ze de vervuiling door één auto onbeduidend vinden, en omdat ze zich niet persoonlijk van hun vrijheid beroofd voelen als ze rijden.’ Dat schreef de Oostenrijkse techniekfilosoof Ivan Illich in 1973. Je kunt zijn analyse op veel meer voorbeelden toepassen: meer mensen zijn tegen piraterij dan tegen illegaal downloaden, meer mensen zijn tegen de vleesindustrie dan tegen vlees op hun bord en meer mensen zijn tegen olieboringen dan tegen tanken.
Wat als soberheid is hoe we nu leven en overvloed hoe het zou kunnen zijn?
Illich raakt hier het essentiële gevoel aan van een kleine mens te zijn in een grote wereld, die verder dendert ongeacht de keuzes die je maakt. We ervaren onmacht, maar ook afstomping. Want natuurlijk maken we deel uit van het probleem als we in de file staan, als we de auto blijven voltanken of als we nalaten te doen wat we zelf beter vinden. Illich waarschuwde dat dominante systemen in onze maatschappij ons vermogen tot onafhankelijk handelen verlammen en onze verbeeldingskracht afnemen, waardoor we blind worden voor de mogelijkheid van eenvoudige alternatieven.
Naast onmacht en afstomping is er nog een reden waarom we vaak handelen tegen beter weten in: gemakzucht. De Amerikaanse essayist Rebecca Solnit denkt dat we weigeren te doen wat klimaatverandering van ons vraagt omdat we ervan uitgaan dat we dan onze overvloed moeten inwisselen voor soberheid.
Solnit haalt haar inspiratie bij een monnik die haar vertelde dat inleveren juist een bevrijding kan zijn als het betekent dat je die dingen opgeeft die je ellendig maken. In verband met het klimaatprobleem wil Solnit maar al te graag af van de dodelijke emissies, het zeurende gevoel van ondergang en de medeplichtigheid aan vernietiging. Voor haar komt het aan op de vraag: wat als soberheid is hoe we nu leven en overvloed hoe het zou kunnen zijn? Overvloed staat bij haar dus niet voor geld of rijkdom, maar voor weelde in de vorm van vreugde, vriendschap en connectie, nabijheid tot florerende natuur, goed voedsel dat zonder misbruik van arbeidskrachten is geproduceerd, en vertrouwen in een leefbare toekomst. Solnits interpretatie van overvloed wijst ons op conviviale waarden die ook in Illichs filosofie passen.
We kunnen onze inspiratie ook dichter bij huis vinden, in het werk van de Belgische filosoof Isabelle Stengers. Ze noemt zichzelf een activist van het mogelijke. Stengers vindt dat we de vrijheid moeten opeisen niet te geloven in de noodzakelijkheid van ‘vooruitgang’ in de huidige betekenis, omdat dat pad leidt tot een socio-ecologische catastrofe. Ze benadrukt dat we andere mogelijkheden moeten blijven bedenken. Stengers lijkt het eens met Solnit dat hoe we nu leven te mager is: ze heeft het over wat ons ontnomen is en wijst op de rol van collectieve intelligentie bij het terugwinnen van andere manieren van denken, handelen en leven.
Illich, Solnit en Stengers zeggen elk op hun manier dat we geen genoegen hoeven te nemen met wat onvermijdelijk lijkt. Hoop moet je koesteren, opnieuw aanleren en samen waarmaken. Solarpunk is dus precies de oefening in optimisme die we nu nodig hebben.
