In september vorig jaar registreerde de seismologische dienst van de Koninklijke Sterrenwacht een vreemde trilling die negen dagen lang aanhield. Wat was de oorzaak van dat seismologische signaal?
Beeld: Koning Christiaan X Land is een gebied in Noordoost-Groenland, waar de Dicksonfjord ligt.
De Belgische Koninklijke Sterrenwacht tuurt niet enkel naar het heelal, maar registreert ook aardbevingen en schommelingen in de zwaartekracht. Op 16 september 2023 ving de dienst plots een onverklaarbaar signaal op, herinnert Koen Van Noten, seismoloog bij de Koninklijke Sterrenwacht. 'Ons meetnetwerk telt ook een gravometer, een apparaat dat met uiterste precisie schommelingen in de zwaartekracht van de aarde opmeet. Tijdens een controle merkten we dat dit toestel een golf registreerde, een signaal dat binnen een tijdsinterval van 92 seconde op en neer ging. Opmerkelijk. Vervolgens hebben we onze seismograven nagekeken. Die meettoestellen registreren trillingen in de aardkorst, en ook zij lieten eenzelfde golvend signaal zien. In de volgende dagen nam de intensiteit van het signaal geleidelijk af, om na negen dagen uit te doven.'
Geïntrigeerd door het mysterieuze geneurie van de meetinstrumenten nam de Sterrenwacht contact op met internationale collega's, met de vraag of ook zij iets hadden opgemerkt. Dat bleek inderdaad het geval. 'Seismologische data uit onder andere de VS en Denemarken vertoonden hetzelfde golvend signaal. Al die gegevens samen wezen naar het oosten van Groenland als bron van de trilling. Maar wat precies aan de basis lag van die schokgolven bleef onduidelijk. Zulke signalen vallen waar te nemen bij bijvoorbeeld de geboorte van vulkanen, maar gezien de locatie kon dat niet de oorzaak zijn.'
Tsunami tijdens veldmissie
Het was het VLIZ, het Vlaams Instituut voor de Zee, dat met antwoorden kwam, vertelt Van Noten. 'Het VLIZ verricht al langer onderzoek in Groenland, en had er toevallig net een veldmissie opzitten in het oosten van Groenland. Zij wisten ons te vertellen dat ze een tsunami van enkele meters hoog hadden meegemaakt die een deel van hun meetapparatuur had weggespoeld. We hebben de Deense autoriteiten, verantwoordelijk voor Groenland, op de hoogte gesteld die vervolgens een militair vliegtuig op verkenning stuurden.'
'Het verdwijnen van de gletsjers bedreigt de stabiliteit van de rotsen'
Tijdens hun missie merkten de Deense militairen stofwolken op ter hoogte van de Dicksonfjord. Hun observaties, samen met satellietbeelden, deden de puzzelstukjes samenvallen. 'Het bleek dat een enorm stuk rots op een hoogte van 1200 meter zich had afgescheurd, en in zijn val een deel van de gletsjertong had meegesleurd. Die massa van ijs en gesteente is met grote kracht in de fjord gestort, met een vloedgolf van wel tweehonderd meter als resultaat.'
Klotsende watermassa
'De geografie van de Dicksonfjord maakte dat de energie van de plons niet weg kon. Het is een smalle, langgerekte baai die op een gegeven moment een haakse knik maakt. Het water heeft er slechts een nauwe uitweg, en is negen dagen lang tegen de wanden van de fjord blijven klotsen. Het is die wrijving van het water met de rotswanden die wij hebben opgevangen als een golfsignaal. Mocht de massa van de verschuiving in open zee terecht gekomen zijn, dan zou het signaal niet zo duidelijk zijn geweest, en ook minder langdurig.'
Dergelijke aard- en ijsverschuiving met tsunami's als gevolg komen wel vaker voor, al was de omvang van die van september 2023 uitzonderlijk. Wel neemt de frequentie toe de laatste jaren, een gevolg van de klimaatopwarming. Die zorgt ervoor dat de ijsmassa's en gletsjer van Groenland in een dramatisch tempo wegsmelten. 'Het verdwijnen van de gletsjers bedreigt de stabiliteit van de rotsen. Die werden voorheen net door de druk van het ijs bij elkaar gehouden. Als dat wegvalt, riskeren ze af te brokkelen, met aardverschuivingen als gevolg.'
Tsunami's als resultaat van aardverschuivingen en afbrokkelend ijs vormen een gevaar voor de scheepvaart rondom Groenland en het wijdere poolgebied. 'In de Dicksonfjord is er geen vrachtvervoer, maar wel toerisme. Het is een prachtig gebied, en cruiseschepen varen daarom vaak de fjord binnen. Zo'n schip zou bij de initiële vloedgolf zwaar in de problemen zijn geraakt, maar ook de golven in de dagen na de aardverschuiving waren absoluut niet min.'
