‘Het is een mythe dat mannen van nature een sterkere seksdrift hebben dan vrouwen’

Wie hem nog niet gezien heeft moet de Ted-talk die Frans de Waal in november 2011 hield beslist eens opzoeken. Hij laat een opmerkelijk filmpje zien van twee kapucijnaapjes die naast elkaar in een aparte kooi zitten. Ze moeten telkens opnieuw dezelfde eenvoudige taak uitvoeren: een steentje aan de onderzoeker teruggeven in ruil voor een beloning. Het eerste aapje krijgt een stukje komkommer, een gangbare beloning bij dergelijke experimenten. Het tweede aapje verdient voor dezelfde taak een druif – een veel lekkerder snack.

Wanneer het eerste aapje vervolgens weer een stukje komkommer krijgt, is het hek van de dam. Het verongelijkte aapje gooit de groente boos terug en gaat fel tekeer tegen de kooiwanden. Het experiment bewees dat kapucijnaapjes een gevoel voor rechtvaardigheid kennen. De Waal noemt het zijn verrassendste onderzoeksresultaat.

‘Toen we de resultaten publiceerden, kregen we enorm veel weerstand’, vertelt De Waal in het statige Ambassadehotel aan de Herengracht in Amsterdam, waar we tussen de honderden gesigneerde boeken zitten van binnen- en buitenlandse schrijvers die er ooit hebben gelogeerd. ‘Vooral antropologen, economen en filosofen vonden dat rechtvaardigheid een te complex gevoel was voor dieren. Een persoon beweerde zelfs dat het onmogelijk was, omdat mensen het gevoel pas tijdens de Franse Revolutie hadden uitgevonden! Later zijn er nog een heleboel onderzoeken uitgevoerd bij honden, wolven, chimpansees en vogels die bevestigden dat het gevoel voor rechtvaardigheid ook bij andere soorten dan de onze te vinden is.’

In zijn nieuwe boek Anders. Gender door de ogen van een primatoloog vergelijkt De Waal sekse- en gender­verschillen bij mensen en hun naaste verwanten. Met chimpansees en bonobo’s hebben we maar liefst 96 procent van ons DNA gemeen, maar ze laten wel verrassende verschillen in gedrag zien. De chimpanseegemeenschap is agressief, territoriaal gericht en wordt geleid door mannen. De bonobo’s – die De Waal de ‘make love, not war-primaten’ noemt – zijn vreedzaam en houden van seks. Hun gemeenschappen worden gedomineerd door vrouwen.

Terwijl hij van zijn cappuccino nipt, wijst De Waal op een populaire misvatting over sekse en gender. ‘De woorden worden nog al te vaak verkeerd gebruikt’, vertelt hij. ‘Sekse verwijst vooral naar lichamelijke kenmerken die grotendeels worden bepaald door chromosomen en genitaliën. Het is voor de meeste mensen binair. Ze worden ofwel als mannelijk ofwel als vrouwelijk geboren.’

‘Gender is de culturele jas waarin de biologische seksen rondlopen. Het gaat over de rollen in onze maatschappij en de mate waarin een individu er uiting aan geeft en erin past. Gender is een veel breder concept dan sekse. Het loopt van feminien naar masculien en kent allerlei mengvormen. Een mannelijke man kan een feminiene kant hebben, een vrouwelijke vrouw kan zich soms op een masculiene manier uiten.’

Dat ouders een genderrevealparty organiseren om het geslacht van hun ongeboren baby bekend te maken – wat ze in de VS, waar De Waal woont en werkt, zelfs doen voor hun hond – slaat volgens hem dan ook nergens op. ‘Een ongeboren kind heeft wel al een sekse maar nog geen gender.’

Frans de Waal

Frans de Waal (1948) is een Amerikaans-Nederlands bioloog die zich specialiseerde in primatologie en gedragsbiologie. Hij is hoogleraar psychologie aan de Emory University in Atlanta. Hij schreef meerdere bestsellers over het gedrag van mensapen en de overeenkomsten tussen menselijke en dierlijke gedragspatronen. In 'Anders' bekijkt hij gender door de ogen van een primatoloog.

U bent opgegroeid met vijf broers en hebt nooit met poppen gespeeld. Ouders die hun kinderen speelgoed aanbieden dat overeenstemt met hun gender vindt u arrogant.

‘Alle stellingen over geslachtsverschillen zijn gemiddeldes. Jongens kiezen vaker voor auto’s, meisjes voor poppen. Ook ik speelde vooral met kleurpotloden en papier, materiaal om te knutselen, en elektrische speelgoedtreinen. Ik had wel een knuffel waar ik dol op was, maar ik liet hem vooral door de lucht vliegen als ik mijn boksvaardigheden oefende. Maar er zijn ook jongens die met poppen willen spelen en meisjes met auto’s. Ik zie niet in waarom je kinderen zou beperken tot het speelgoed dat bij hun gender past. Alsof ouders in staat zijn om te bepalen wat voor mensen hun kinderen later worden.’

‘Ik begrijp evenmin waarom sommige ouders van streek zijn als ze een zoontje hebben dat alleen maar met trucks wil spelen en waarom ze liever zien dat hij genderneutraal is. In Zweden wordt gendergelijkheid officieel gepropageerd. Kinderen worden daar alle soorten speelgoed aangeboden. Toch blijkt uit onderzoek dat ook daar jongens vaker kiezen voor auto’s en knutselgerief en meisjes voor huishoudelijke en verzorgende items.’

‘Die voorkeuren vinden we terug bij mensapen. Dat jonge vrouwelijke mensapen kiezen voor poppen is makkelijk te verklaren. Ze zijn van nature geïnteresseerd in baby’s en maken in het wild vaak zelf poppen uit een rotsblok of een stuk hout. Net zoals mensenmeisjes in culturen die geen poppen hebben ook zelf poppen maken.’

‘Moeilijker te verklaren is waarom jonge mannelijke mensapen liever met autootjes spelen. Sommige wetenschappers denken dat ze actiever willen spelen, en dat dat makkelijker gaat met auto’s dan met poppen. In ieder geval is het niet omdat ze weten wat auto’s zijn of omdat ze er geïnteresseerd in zijn.’

Als mens zouden we een natuurlijke aanleg hebben voor bepaald gedrag. Wat betekent dat voor de invloed van opvoeding?

‘In de jaren 1960 stelde de Oostenrijkse etholoog Konrad Lorenz dat agressie bij de mens een instinct is. We zouden er geen controle over hebben. Later toonden Amerikaanse psychologen iets anders aan. Kinderen bleken agressiever te worden door te kijken naar een filmpje waarin een man op een pop slaat. De onderzoekers concludeerden dat agressie aangeleerd gedrag is. Maar dat betekent nog niet dat agressie niet ook een instinct is.’

‘Aangeleerd gedrag en instinctief gedrag: het ene hoeft het andere niet uit te sluiten. Ik ben ervan overtuigd dat elke menselijke karaktertrek en alles wat we doen berust op een wisselwerking tussen onze genen en onze omgeving. En dat je de verschillen tussen mannen en vrouwen niet kan bespreken zonder rekening te houden met beide invloeden.’

Sommige verschillen tussen mannen en vrouwen zijn universeel bij primaten. Mannen hechten meer belang aan status en zouden een sterkere seksdrift hebben, vrouwen besteden meer aandacht aan hun nakomelingen. Zijn die verschillen bij mensen niet vooral cultureel en sociaal bepaald?

‘Dat mannen van nature een sterkere seksdrift zouden hebben dan vrouwen is een mythe. Ze ontstond in de Victoriaanse tijd, toen men dat enthousiast omarmde als normaal en natuurlijk. De realiteit werd in die richting omgebogen om haar te laten passen bij de morele en culturele voorkeuren uit die tijd. De fabel sijpelde toen zelfs door in de biologie. Vandaag is ze nog altijd vaste kost in studieboeken.’

‘Nochtans zijn er nooit overweldigende aanwijzingen geweest – niet bij mensen en ook niet bij dieren – die de mythe ondersteunen. Tegenwoordig zien we vooral bewijs dat het tegendeel suggereert. Uit onderzoek bij primaten en vogels blijkt dat de vrouwelijke seksualiteit even proactief en ondernemend is als die van mannen.’

Komt verkrachting vaak voor bij mensapen?

‘In sommige rapporten wordt beweerd dat verkrachting natuurlijk gedrag is. Telkens wordt daarbij naar orang-oetans verwezen. Het klopt dat mannetjes die nog niet helemaal volgroeid zijn maar al wel veel kracht hebben volwassen vrouwtjes verkrachten. Die ‘gedwongen copulatie’ zien we in vrijwel alle dierentuinen.’

‘Maar orang-oetans zijn een uitzondering op de regel. Verkrachting komt zelden voor in het dierenrijk. Bij de vreedzame bonobo’s, waar vrouwen de plak zwaaien, komt het helemaal niet voor. Ook bij de vaak agressieve chimpansees zien we het bijna nooit. Het valt niet te ontkennen dat mannelijke primaten bullebakken kunnen zijn. Maar het is wel duidelijk dat hun agressiviteit en lichaamskracht er niet is om vrouwen te domineren. Die is er om met seksegenoten te kunnen vechten.’

‘Mensen hebben de neiging om slecht gedrag op hun dierlijke kant af te schuiven en hun goed gedrag zoals altruïsme menselijk te noemen. Maar ik denk niet dat verkrachting natuurlijk of dus ‘dierlijk’ gedrag is. Het wordt vaak ingezet als oorlogswapen, om vrouwen te vernederen en te terroriseren. Dat zien we vandaag opnieuw in Oekraïne.’

‘Verder geloof ik dat onze woonsituatie – met één gezin per huis – veel situaties creëert die mannen in staat stellen om zulke daden te verrichten. Dat was niet mogelijk toen mensen nog in groep leefden, iets wat we duizenden jaren lang hebben gedaan. Amerikaanse antropologen die kleine gemeenschappen van jagers-verzamelaars bestuderen die nog in groep leven, stellen dat verkrachtingen er niet gebruikelijk zijn. Als het toch zou gebeuren, zouden de daders volgens de onderzoekers wellicht worden vermoord of uit de groep gezet. Eventuele nakomelingen zouden worden verstoten.’

Zijn dieren zich ervan bewust dat bepaalde gedragingen typisch zijn voor hun soort?

‘In natuurdocumentaires wordt vaak gezegd dat vrouwelijke mensapen selectief zijn in het kiezen van hun sekspartners. Ze zouden de best mogelijke genen willen voor hun jongen. Dat is heel misleidend. Vrouwtjes hebben wel degelijk een sterke drijfveer om te paren met het gezondste mannetje. Maar als mens hebben wij geen enkele aanwijzing dat een andere soort dan de onze weet hoe voortplanting werkt, laat staan wat genen zijn.’

‘Dieren hebben er totaal geen idee van wat de gevolgen zijn van hun gedrag. Ze hebben seks om hun driften te bevredigen, voor het genot, om tedere gevoelens te uiten en om spanningen op te lossen. Ze weten niet dat seks ook tot nakomelingen kan leiden. Hoe zouden ze dat ook kunnen weten? Een jong komt pas maanden na de seks tevoorschijn.’

Meisjes worden zorgzaam geboren. Toch schiet de term ‘moederinstinct’ volgens u tekort. Jonge mensapen moeten moederlijke vaardigheden aanleren door ­volwassenen te observeren en imiteren.

‘Ongeveer het enige wat qua moedergedrag aangeboren is, is dat vrouwen van nature aangetrokken zijn tot b­aby’s. Moedergedrag is niet vanzelfsprekend. Meisjes worden niet geboren met de vaardigheden die daarbij horen. Ze moeten ze aanleren. Dat geldt zowel voor mensen als voor mensapen. Als mensapen bijvoorbeeld een jong hebben dat krijst, dan moeten ze van volwassenen leren dat ze er niet bang voor hoeven te zijn, dat ze hun jong moeten oppikken en er niet op mogen gaan zitten.’

‘Mensapen in dierentuinen verwaarlozen vaak hun kroost. Dat komt doordat ze geen voorbeelden hebben waaraan ze hun gedrag kunnen spiegelen. Pasgeborenen zoeken wel automatisch naar een tepel, maar bij het grote lichaam van een gorilla is dat niet evident. Daarom zetten veel dierentuinen vaak mensenmoeders in om mensapen te demonstreren in welke positie ze hun jong moeten houden en hoe ze dat moeten voeden. De mensapen observeren de zogende mensenmoeder en kopiëren elke beweging die ze maakt.’

Opvallend: bij alle primaten zijn de mannetjes de grootste geweldenaars – en ook de grootste slachtoffers.

‘Geweld komt evengoed voor bij vrouwen. Iedereen weet dat vrijwel elke moeder in een woeste razernij zal ontbranden als je een vinger uitsteekt naar haar kinderen. Velen kunnen daar bewondering voor opbrengen. Tegelijk hebben we weinig op met de vechtlust van mannen. Die zorgt alleen maar voor problemen. Toch is het voor beide geslachten altijd de weg geweest naar een genetische nalatenschap.’

Mensen hebben dikwijls de neiging om seksueel gedrag en seksuele oriëntatie in hokjes op te delen. We plakken etiketten op genderkenmerken. We keuren af wat afwijkt van de norm. Doen dieren dat ook?

‘Onze maatschappij heeft een hekel aan variatie, maar de natuur houdt ervan. Bij 450 verschillende diersoorten hebben onderzoekers homoseksuele seks gedocumenteerd. Bij geen enkele van die soorten maken dieren zich druk over de vraag of dat wel past in hun samenleving. Ik vind het prachtig om te zien hoe primaten elk individu accepteren zoals het is. Bijna nooit sluiten ze soortgenoten uit omdat ze anders zijn. Onlangs zagen onderzoekers wel een negatieve reactie toen een spierwit albinochimpanseejong in het wild werd geboren, maar dat was zeer uitzonderlijk.’

‘Primaten gedragen zich alleen intolerant als individuen de vrede verstoren, moeilijk doen of overdreven agressief zijn. Chimpansee Donna, die vrouwelijke geslachtskenmerken had maar zich gedroeg als een mannetje, deed mee met het mannelijke imponeren maar was verder heel vreedzaam. Ze viel nooit een andere chimp aan. En ze werd door de hele groep geaccepteerd. Ook mensen die de genderregels niet strikt volgen zijn zelden agressief en veroorzaken nauwelijks problemen. Waarom zijn anderen dan zo onverdraagzaam? Dat is pas vreemd gedrag.’

Dit artikel verscheen in juni 2022 in Eos Wetenschap.