Films kijken waarin de dood centraal staat, vergroot onze kennis over het onderwerp en draagt bij aan de acceptatie ervan. Professor Enny Das onderzocht dit thema - samen met collega Anneke De Graaf - aan de Radboud Universiteit en legt uit hoe dat komt.
Hoe kunnen films ons helpen om op een andere manier naar de dood te kijken?
‘We weten dat mensen in het dagelijks leven relatief weinig aan de dood denken. We drukken gedachten over de dood zo snel mogelijk weg, zodat we er geen hinder van ondervinden. Het is dus vreemd om te bedenken dat we wel vaak verhalen lezen of bekijken waarin personages uiteindelijk sterven. Vanuit die kennis is bij ons de interesse ontstaan om na te gaan hoe dat komt: is het opnieuw een manier om weg te vluchten van de realiteit of kunnen we hier iets van leren? Uit ons onderzoek blijkt dat je wel degelijk iets opsteekt over de dood wanneer je er via film mee geconfronteerd wordt. Je wordt meegenomen in de stappen die een fictief personage zet en neemt op zo een ander perspectief in. Je ziet het personage een groei doormaken van verzet tot acceptatie en ervaart die zelf ook. Verhalen kunnen je heel goed laten voelen wat iemand anders meemaakt.’
In de twee experimenten van Prof. Das werden zo’n vierhonderd deelnemers ingedeeld in verschillende groepen, waarbij elke groep een ander einde te zien kreeg van de film 'Me Before You', ‘Grey’s Anatomy’ of ‘House’. De eerste groep werd blootgesteld aan filmfragmenten gerelateerd aan de dood, de tweede groep aan fragmenten gerelateerd aan het beëindigen van een romantische relatie, en een derde groep kreeg fragmenten te zien die niet betekenisvol waren en fungeerden als controlegroep. Daarnaast werd bij de helft van de deelnemers de angst voor de dood geactiveerd voor het bekijken van de fragmenten. Dat gebeurde aan de hand van concrete vragen over de dood. De attitude van de deelnemers werd na afloop gemeten aan de hand van een vragenlijst, de zogenoemde Death Attitude Profile-Revised (DAP-R). Deelnemers die fragmenten over de dood zagen, toonden na afloop van de filmfragmenten een grotere acceptatie van sterfelijkheid wanneer zij herinnerd werden aan hun eigen sterfelijkheid. Dat komt waarschijnlijk door de indentificatie met het hoofdpersonage die de dood onder ogen had gezien in plaats van het te vermijden.
Heeft iedereen daar baat bij?
‘Om iets bij te leren over de dood moet er wel aan enkele voorwaarden voldaan zijn. Om te beginnen is het belangrijk dat de dood centraal staat in de verhaallijn van de film. Dat is het geval wanneer bijvoorbeeld het hoofdpersonage sterft. In oorlogsfilms daarentegen, sterven soms honderden mensen. Als die personages geen gezicht krijgen kan je er ook niet van leren. De film moet echt betekenis geven aan de dood. Er moeten betekenisvolle scènes zijn waarin de dood niet eenzijdig wordt neergezet. In deze gelaagde scenes wordt de dood niet enkel negatief of positief belicht. Dat vind je bijvoorbeeld terug in de film Me Before You: de verzorgster is verdrietig dat ze haar geliefde verloren is, maar is tegelijk ook dankbaar voor de tijd die ze met hem heeft kunnen doorbrengen. Dit soort scènes zorgt voor meer acceptatie bij de kijker: de dood is niet enkel een afschuwelijk schrikbeeld dat we moeten vrezen, maar gaat ook gepaard met liefde.’
‘Daarnaast moet de angst voor de dood al actief zijn voor het bekijken van de film. Wij activeerden die door concrete vragen te stellen, zoals: ‘wat denk je dat er met jouw lichaam zal gebeuren als je gestorven bent?’. Zo maakten we de participanten bewust van hun angst. Dat is nodig, want je kan niet leren uit de films wanneer de angst slechts onbewust aanwezig is.’
‘Jonge mensen kunnen zich moeilijker tot de dood verhouden, simpelweg omdat het niet goed voor ze zou zijn’
‘Bij jonge mensen, van grofweg 25 jaar oud, vonden we het tegenovergestelde effect. Zij werden nog banger voor de dood en gingen het onderwerp na het bekijken van de film nog meer vermijden. Hoe dat komt, weten we niet zeker, maar we weten wel dat mensen die ouder zijn, in het algemeen minder bang worden voor de dood en meer houden van betekenisvolle films. Daarnaast denk ik dat het niet gunstig is voor een jong persoon om de dood te accepteren. Het zou best kunnen dat zij zich niet tot de dood kunnen verhouden omdat het simpelweg niet goed voor ze zou zijn.’
Wat betekenen die resultaten voor mensen die aan het rouwen zijn?
Ook wanneer we rouwen om dierbaren, kan het bekijken van betekenisvolle films helpen om een ander perspectief in te nemen ten aanzien van dat verlies. Het bekijken van films draagt dan bij tot de acceptatie dat iemand er niet langer is: ‘Op het moment dat je zelf worstelt met de dood, omwille van welke reden dan ook, is de angst ervoor actief. Op die momenten kunnen films je dus helpen om een ander perspectief in te nemen en een meer accepterende houding aan te nemen. Daarnaast is het mogelijk om via een verhaal een moeilijk onderwerp zoals de dood bespreekbaar te maken. Als je samen met iemand anders een film bekijkt, kan je daar achteraf ook over praten. Je kan dan bijvoorbeeld vragen naar de mening van de ander over de manier waarop het hoofdpersonage met de dood is omgegaan. Dit is een veilige manier om in gesprek te gaan over een onderwerp dat erg gevoelig ligt, zoals de eindigheid van het leven.’
Vijf films die je anders leren kijken naar de dood
- Me before you
- The fault in our stars
- Up
- Demain tout commence
- The best of me
