Deze vraag hebben onderzoekers van de VUB aan ruim drieduizend Vlaamse ouderen gesteld, met verrassende resultaten. Maar liefst vijf procent van de ouderen heeft een matig tot sterke stervenswens. Waarom is het zo belangrijk hier bij stil te staan?
Beeld: Andrea Piacquadio via pexels
'Wat voor werk doe jij?' vragen mensen vaak op feestjes. Het is een vraag waar ik altijd een beetje zenuwachtig van word, en tegelijkertijd kan ik niet wachten tot mensen ze stellen. Mensen staan namelijk vaak met hun mond vol tanden als ik antwoord dat mijn doctoraatsonderzoek gaat over zelfdoding bij ouderen. Een echt ontspannen gesprek voor de vrijdagavond wordt het dan niet. Toch doe ìk niets liever dan over mijn onderwerp vertellen, want we kunnen dit gesprek niet vaak genoeg voeren.
'Oh, is dat dan een probleem?' vraagt de dappere luisteraar die niet is afgeschrikt door een praatje over zowel ouder worden als zelfdoding verder. Ja, zelfdoding onder ouderen is zeker een probleem. Mannen van 85+ hebben veruit de hoogste zelfdodingscijfers van alle leeftijdsgroepen. Het zelfdodingsrisico wordt uitgedrukt in een gestandaardiseerd cijfer, en voor 85-jarige mannen ligt dat op 55 per 100.000 inwoners. Ter vergelijking, voor mannen van 25-29 ligt het op 14.34 per 100.000. Deze cijfers zeggen ook nog niet alles – zelfdodingen worden vaak ondergerapporteerd, en bij ouderen al helemaal. Het is namelijk moeilijk om vast te stellen dat mensen zijn overleden door een actie die zij zelf hebben uitgevoerd, met de intentie om te sterven. We gaan er dus over het algemeen van uit dat de zelfdodingscijfers nog hoger liggen.
Zelfdodingspogingen bij ouderen zijn veel vaker dodelijk dan bij jongere mensen. Onderzoekers schatten dat bij adolescenten 1 op 200 zelfdodingspogingen leidt tot overlijden. Bij ouderen is dat 1 op 2. Dat heeft verschillende oorzaken. Zo zijn ouderen vaker lichamelijk kwetsbaar dan jongeren. Ook kiezen ouderen over het algemeen eerder voor dodelijkere methodes. Als we zelfdodingen dus willen voorkomen, moeten we ouderen proberen te helpen voordat ze een poging ondernemen.
Dat kan door aandacht te hebben voor ouderen die een stervenswens hebben. Ruim 3000 Vlaamse ouderen van 60+ hebben een grote vragenlijst van het ouderen behoefte onderzoek ingevuld. Hieruit blijkt dat 4.8 procent van de ouderen nu een matige tot sterke wens heeft om te sterven. Vrouwen geven vaker aan dat ze een stervenswens hebben. Dat is opvallend, want vooral oudere mannen overlijden door zelfdoding. We denken dat dit verschil komt omdat oudere mannen minder vaak willen toegeven dat ze het moeilijk hebben. Dezelfde cijfers laten zien dat 8.2 procent van de ouderen ooit aan zelfdoding hebben gedacht, òf al een poging hebben ondernomen. Juist dit is een belangrijk resultaat. Want als je al eens zelfdoding hebt overwogen is de kans groter dat je dit in de toekomst nog eens doet.
Er (niet meer) bij horen
De logische vervolgvraag is dan waarom ouderen een stervenswens ontwikkelen. Het antwoord daarop is vooral dat we nog heel veel niet weten. We denken dat het een combinatie kan zijn van gebeurtenissen en bepaalde kwetsbaarheden, en vooral hoe ouderen deze ervaren. Ons eigen onderzoek laat zien dat verschillende factoren het risico op een stervenswens verhogen. De kans is groter dat iemand op dit moment een stervenswens heeft als die persoon in het verleden ook al aan zelfdoding heeft gedacht. Ook zien we dat ouderen vaker een stervenswens hebben als ze te maken hebben gehad met ouderenmisbehandeling.
Beeld: Waldemar Brandt via Unsplash
Natuurlijk kunnen er ook beschermende factoren zijn die het risico verlagen. In onze studie kwam dit niet heel duidelijk naar voren. Maar, uit onderzoeken in andere landen blijkt bijvoorbeeld dat hechte relaties het risico kunnen verlagen.
Een van de opvallende resultaten uit onze studie was dat het risico op een stervenswens hoger is bij ouderen die hulp nodig hebben met persoonlijke verzorging, bij vervoer en in het huishouden. Volgens de interpersoonlijke theorie van suïcide ontwikkelen mensen een stervenswens als gevolg van twee ervaringen: het gevoel je omgeving tot last te zijn, en het gevoel dat je er niet meer bij hoort [1]. Ouder worden gaat vaak gepaard met toenemende fysieke kwetsbaarheid. Mensen hebben dan vaker hulp nodig van anderen. Ouderen kunnen zich hierdoor meer afhankelijk voelen van anderen en kunnen zo ervaren dat ze een last zijn voor anderen.
Dit blijkt ook uit kwalitatieve onderzoeken. Acht Vlaamse ouderen zijn door ouderenpsycholoog Anke Bonnewyn [2] geïnterviewd na een zelfdodingspoging. Een van de deelnemers zei hierover:
'bij de kinderen moeten zeuren voor dit of dat… daar voel ik me slecht over. Mijn eigen problemen oplossen is altijd belangrijk voor mij geweest. Maar dit kan nu niet meer.' *
Een andere oudere gaf aan zich eenzaam te voelen, ondanks de regelmatige, hechte contacten:
'ik voelde me volledig alleen op de wereld…Maar toch, ik bel iedere avond met mijn tweelingzus. Ze praat dan een beetje met me, en dat helpt. Maar overdag voel ik me compleet alleen.'
Deze quotes geven inzicht in het proces dat aan een zelfdodingspoging vooraf gaat.
'En, hoe nu verder?'
Ik droom van een wereld waarin ouderen niet meer in stilte lijden aan dit soort leven- en doodsvragen. Ik droom van een wereld waarin oudere mensen om hulp kunnen vragen als zij het moeilijk hebben. En: dat er dan goed wordt geluisterd naar hun gevoelens. Daar moet nog veel voor gebeuren, maar we kunnen alvast beginnen met dat ietwat ongemakkelijke gesprek op vrijdagavond.
Wil je meer weten over dit onderzoek? Stuur ons gerust een bericht op beau.michele.nieuwenhuijs@vub.be
Wie vragen heeft over zelfdoding, kan in België terecht op het gratis nummer 1813 en www.zelfmoord1813.be.
In Nederland kan praten over zelfdoding bij de landelijke hulplijn 113 Zelfmoordpreventie. Telefoon 0900-0113 of 113.nl.
[1] Van Orden, K., & Conwell, Y. (2011). Suicides in late life. Current psychiatry reports, 13(3), 234–241. https://doi.org/10.1007/s11920-011-0193-3
[2] Bonnewyn, A., Shah, A., Bruffaerts, R., Schoevaerts, K., Rober, P., Van Parys, H., & Demyttenaere, K. (2014). Reflections of older adults on the process preceding their suicide attempt: a qualitative approach. Death studies, 38(6-10), 612–618. https://doi.org/10.1080/07481187.2013.835753 *vrij vertaald door Beau Nieuwenhuijs
