‘Drie vrienden spreken met elkaar af bij een bankje in het park om bij te kletsen. Ze houden anderhalve meter afstand. Zijn ze dan in overtreding?’ Het goede antwoord: ja, want bij een afspraak van drie of meer personen is er sprake van een samenkomst.

Volgende vraag: ‘Twee vrienden lopen door het park. Ze komen toevallig een derde vriend tegen en gaan even samen op een bankje zitten om bij te kletsen. Zijn ze dan ook in overtreding?’ Het goede antwoord: nee, de drie vrienden zijn niet in overtreding, want het betreft hier geen georganiseerde afspraak. 

Beide situaties komen uit een kennistestje met twaalf vragen over de coronamaatregelen dat De Volkskrant half mei publiceerde. Ik zakte glorieus.

Inmiddels zijn de gedragsmaatregelen in Nederland sinds juni enigszins versoepeld, maar dat wil niet zeggen dat die maatregelen er duidelijker op zijn geworden. Er klinkt alom kritiek op een Wet Tijdelijke Maatregelen Covid-19 die het kabinet op moment van schrijven van plan is vanaf juli in te stellen. Daarin staat onder meer dat het verboden is op straat geen veilige afstand tot anderen te houden en dat burgers bij noodverordeningen vooraf geen inspraak hebben via gemeenteraad of Tweede Kamer. De Nederlandse Orde van Advocaten heeft al aangegeven dat deze wet een inbreuk kan betekenen op grondrechten van burgers. Eveneens maakt de orde zich zorgen dat er bij de handhaving en het opleggen van boetes willekeur en daarmee rechtsongelijkheid kan optreden, juist omdat regels onduidelijk zijn.

Corona beperkt niet alleen onze bewegingsvrijheid, ik raak er steeds meer van overtuigd dat deze pandemie onze democratie in gevaar brengt. Boden de gedragsregels van de overheid aanvankelijk houvast en richting; de huidige, complexere regels geven extra onzekerheid. ‘Blijf binnen’ is bijvoorbeeld ‘vermijd drukte’ geworden. ‘Blijf binnen’ is duidelijk; maar ‘vermijd drukte’? Wat ís drukte? Wanneer is een betoging te druk? Wanneer is een strand, vliegtuig of touringcar te vol? Is er verschil tussen drukte binnen en buiten? En hoe vermijd je drukte in grote steden, waar trottoirs te smal en winkelstraten te vol zijn om anderhalve meter afstand te houden?

Als mensen zich voortdurend moeten afvragen wat wel en niet mag, is het volgen van gedragsregels moeilijk. De kans op weerstand en ernstige conflicten neemt dan toe. Aan buitengewone opsporingsambtenaren (boa’s) en politieagenten de taak deze ingewikkelde regels te handhaven. Maar als regels ambigu zijn, kan van hen niet worden verlangd dat ze de juiste inschattingen maken. De Wet van wijlen psycholoog Piet Vroon gaat dan gelden: hoe meer regels, hoe meer vlegels.

Vooral uit democratisch oogpunt is het cruciaal dat de overheid de regels zo simpel mogelijk maakt. Inzetten op procedurele rechtvaardigheid van preventieve maatregelen en daar volstrekt transparant over zijn, is daarbij een vereiste. Wetenschappelijke studies laten zien dat mensen beleid met een duidelijke rationale, ook al is die voor hen persoonlijk minder gunstig, rechtvaardiger vinden. Een heldere uitleg vergroot het draagvlak, stimuleert de naleving en maakt het makkelijker om elkaar aan te spreken op gedrag dat niet kan. 

Eveneens uit democratisch oogpunt is het belangrijk dat bij de opstelling van regelgeving gedragswetenschappers betrokken worden. Zij moeten erop toezien dat nieuwe gedragsmaatregelen helder zijn en eenvoudig na te leven. Zo voorkom je burgerlijke ongehoorzaamheid en polarisatie in de samenleving. 

De coronapandemie is allang geen louter epidemiologisch of virologisch probleem meer. De aanpak ervan is een gedragswetenschappelijk probleem geworden. Zolang er geen vaccin is, blijft ons gedrag het effectiefste medicijn tegen verspreiding van het virus. Wat het condoom is voor veilig vrijen, is de anderhalve meter voor veilig contact – vrijwel iedereen weet hoe verleidelijk het is daartegen te ‘zondigen’.