Hoe word je een geheugenkampioen?

Dat zijn namelijk twee prestaties die Johannes Mallow, tot tweemaal toe wereldkampioen geheugensport, heeft kunnen leveren. Waarom zijn geheugenatleten zo goed in wat ze doen? En kunnen jij en ik dat evenaren? Student Arman Kolozyan (19) zocht het uit.

In december is het zover: The World Memory Championships 2020. In dit driedaagse kampioenschap strijden geheugenatleten van over de hele wereld tegen elkaar in negen verschillende disciplines. Ze moeten onder meer cijfers memoriseren, kaartspellen, namen en gezichten en de volgorde van abstracte afbeeldingen. 

De Duitser Johannes Mallow heeft een indrukwekkend palmares. Hij kan onder meer 516 cijfers onthouden in vijf minuten tijd en heeft een uurtje nodig om 1.300 kaartspellen uit het hoofd te leren. Ook viervoudig Amerikaans kampioen Nelson Dellis roept bewondering op, met 47 namen en gezichten in vijf minuten tijd.

Het lijkt wel een goocheltruc: in slechts enkele minuten een lange lijst van honderden willekeurige woorden en cijfers uit het hoofd leren en die vervolgens perfect reciteren. In tegenstelling tot goochelaars, zijn deze geheugenatleten open over de geheimen van hun vak. 

Zijn deze geheugenatleten met een aangeboren talent gezegend? Of kun je je geheugen trainen? Ik besloot dat uit te zoeken door de legendes Mallow en Dellis te interviewen. 

De meeste geheugenatleten beschikken over een middelmatig geheugen, net als jij en ik. Ze danken hun prestaties aan het gebruik van een geheugentechniek, of mnemotechniek. De techniek die vrijwel alle geheugenkampioenen hanteren, heet ‘geheugenpaleis’ of ‘plaatsmethode’ (in het Engels: Memory Palace of method of loci). Deze techniek is niet nieuw. Volgens meerdere bronnen bestond ze al rond 450 v.C. In die tijd werd het geheugenpaleis niet gebruikt om een boodschappenlijstje te onthouden of om de volgorde van een willekeurig geschud kaartspel te memoriseren. Nee, de techniek werd in die tijd door iedereen bewonderd omdat die zeer praktisch was bij het memoriseren van poëzie. In de klassieke oudheid primeerde de orale traditie, wat betekent dat verhalen mondeling werden doorverteld. Een goede geheugentechniek kwam dus goed van pas. Het is dan ook logisch dat deze mnemotechniek razend populair werd. Vandaag lijkt ze jammer genoeg vergeten te zijn…

Het in onbruik raken van geheugentechnieken valt te verklaren door de vooruitgang in de technologie en de introductie van het ‘extern geheugen’. Er was een tijd waarin de mens voor alles wat hij wilde ‘bewaren’, zijn geheugen moest aanspreken. Alle informatie die je wilde doorgeven, moest je eerst onthouden. Je had geen pen om informatie op papier te zetten, geen kaart om een route op aan te duiden, geen agenda om een to-dolijst in te noteren enz. Vandaar dat het geheugenpaleis vroeger ontzettend handig was. De intrede van het schrift zorgde er echter voor dat alles veel makkelijker kon worden opgeschreven, waardoor onze hersenen minder belast werden met moeilijk te onthouden informatie. 

Niet iedereen vindt echter dat de mensheid haar geheugen zomaar mag toevertrouwen aan de technologie. “Ons geheugen maakt deel uit van wie wij als mensen zijn”, vindt geheugenkampioen Nelson Dellis. “We moeten het blijven gebruiken – om onze hersenen te verzorgen en om dat element van mens-zijn te behouden.”

We kunnen allemaal ons huis beschrijven, terwijl we nooit de blauwdruk ervan uit het hoofd hebben geleerd. De mens beschikt over een fantastisch ruimtelijk geheugen. Het geheugenpaleis maakt hier optimaal gebruik van: abstracte informatie wordt vervangen door een plaats in je ruimtelijk geheugen. Als je Spaans leert en de vertaling van het woord ‘casa’ (huis) moet onthouden, dan zal dat binnen enkele seconden lukken als je ‘casa’ associeert met het Engelse woord ‘case’ (koffer). Als je je vervolgens een beeld vormt van een ‘case’ in je huis, dan zul je de betekenis ervan nooit meer vergeten. Telkens als je het woord ‘casa’ hoort, zul je namelijk terugdenken aan de ‘case’ in je huis. 

Het geheugenpaleis is dus niets anders dan een techniek om informatie met een gebrek aan context om te vormen tot informatie die door je hersenen als betekenisvol wordt ervaren en die verband houdt met alle andere zaken die in je hoofd zitten. Maar hoe werkt het geheugenpaleis nu precies?

Het geheugenpaleis is een techniek om feiten, cijfers of andere zaken, zoals een boodschappenlijstje, in volgorde te onthouden. Dit is hoe het werkt:
Sluit je ogen en stel je een fysieke ruimte voor die je goed kent, zoals je huis, school of kantoor. Zo’n ruimte wordt een geheugenpaleis genoemd. Visualiseer nu hoe je door die ruimte zou lopen via een specifieke route (bijvoorbeeld ingang->woonkamer->keuken->slaapkamer). Vorm nu een beeld in je hoofd van het eerste ding dat je wilt onthouden (of associeer het woord met iets waaraan dat woord je doet denken). Terwijl je doorloopt, plaats je het eerste beeld dat je wilt memoriseren op een specifieke locatie (of gebruik je een voorwerp dat daar al staat). Ga zo door naar het volgende dat je wil onthouden enz. Idealiter stel je de informatie op een grappige of gekke manier voor; dat helpt om zaken op lange termijn te onthouden. Zodra je alle items op hun specifieke plaats hebt achtergelaten, is jouw geheugenpaleis compleet. Wanneer je terugdenkt aan deze route, zullen alle beelden opnieuw tevoorschijn komen en zul je je dus enkel nog moeten herinneren waarnaar die beelden verwijzen. 

Om een grote hoeveelheid begrippen te onthouden, kan het zijn dat je meer dan één geheugenpaleis moet gebruiken. Voor het memoriseren van woorden heb je niet veel oefening nodig. Je kunt meteen aan de slag! 

“Ik ben ervan overtuigd dat iedereen deze techniek optimaal kan benutten”, zegt Dellis. “Sommigen ondervinden in het begin weliswaar moeilijkheden of ze aarzelen om het uit te proberen. Dat komt omdat we nooit hebben geleerd om op zo’n manier te denken. Velen proberen de techniek niet eens uit omdat die te vreemd en moeilijk lijkt, maar nadat ze die eens testen, beseffen ze hoe krachtig deze manier van memoriseren is.”

Wie meerdere talen spreekt, heeft zeker geen excuus om het geheugenpaleis eens uit te proberen. Hoe meer woorden je kent, hoe meer associaties je zult kunnen maken. Als je bijvoorbeeld geen Engels kent, dan zou je de associatie van ‘casa’ met ‘case’ niet kunnen maken. “Deze techniek werkt zeker niet voor alles in het leven, maar in veel situaties komt ze zeker en vast van pas”, zegt Dellis. “Een to-dolijst bijvoorbeeld. Ik heb vandaag een gesprek met jou, wat later met iemand anders en daarna moet ik nog andere dingen doen. Dat staat allemaal in een geheugenpaleis opgeslagen zodat ik al die zaken makkelijk in volgorde kan onthouden. Tijdens geheugenkampioenschappen maak ik 90 procent van de tijd gebruik van het geheugenpaleis. Enkel voor het onthouden van getallen en namen die bij gezichten horen, gebruik ik een andere techniek.”

Op zijn YouTube-kanaal legt Nelson Dellis de technieken uit die hij gebruikt:

Getallen onthouden kun je doen volgens het ‘Major-systeem’, dat in 1648 door de Duitse kunsttheoreticus Johann Winkelmann werd bedacht. Het is in se niet meer dan een simpele techniek om cijfers om te zetten in fonetische klanken (medeklinkers). Door vervolgens klinkers toe te voegen, vorm je woorden, die op hun beurt de beelden leveren voor een geheugenpaleis. Dit is een veelgebruikte versie:

Om bijvoorbeeld het telefoonnummer 0485 17 69 41 te onthouden, ga je als volgt te werk:

Het vergt natuurlijk veel oefening om het fonetisch-numerieke systeem goed te beheersen, maar eenmaal dat gelukt is, gaat het veel vlotter en kun je zo immens lange getallen uit het hoofd leren.  Maar hoe gaat Dellis dan te werk voor het memoriseren van ‘namen en gezichten’?

De discipline ‘namen en gezichten’ is een veelvoorkomend onderdeel van geheugenwedstrijden. De kandidaten krijgen vijf of vijftien minuten de tijd om een reeks van gezichten met naam en voornaam te memoriseren. Een jurylid komt vervolgens de lijst ophalen en overhandigt de deelnemers opnieuw een reeks met dezelfde gezichten, maar dan in een andere volgorde en zonder de voor- en achternamen. Tot slot krijgen ze respectievelijk vijftien of veertig minuten de tijd om de juiste namen bij de juiste gezichten te schrijven.“Je moet hierbij op zoek gaan naar een specifiek kenmerk dat het uiterlijk van de persoon karakteriseert. Dat kenmerk moet je vervolgens associëren met de naam van de persoon”, zegt Nelson Dellis. Iemand die Harry heet en een speciaal kapsel heeft, kun je bijvoorbeeld onthouden door de associatie met het Engelse woord ‘hair’.

Velen denken dat geheugenatleten over een “superbrein” beschikken. Dat is dus duidelijk niet zo. Een geheugenatleet verschilt niet veel van eender welke atleet. Ondanks jarenlange oefening, ondervinden ook zij problemen bij het memoriseren. “Ik heb niet voor alle namen associaties gevonden, want dat is onmogelijk”, geeft Duits geheugenkampioen Johannes Mallow toe. “Tijdens een geheugenkampioenschap komen internationale namen aan bod. Die zijn moeilijk te onthouden. Namen als ‘Sarah’ en ‘John’ kennen ze daar jammer genoeg niet. Ik probeer dan om de naam in verschillende lettergrepen te splitsen die makkelijker aan het uiterlijk te koppelen zijn.” Een mooi voorbeeld hiervan is een kale man die Carlos heet. Je splitst ‘Carlos’ op in ‘Car’ en ‘Los’ (‘loos’) en associeert ‘loos’ met zijn kale uiterlijk (hij is ‘haarloos’). Die kale man plaats je ten slotte in een wagen (‘car’). “Door veel te oefenen, zul je merken dat het associatieproces steeds sneller gebeurt. Blijf dus in moeilijke situaties vooral doorgaan en geef niet snel op, want oefening baart kunst.”

“Hoe vaak je oefent, is voor iedereen anders”, zegt Mallow. “Zoals bij alles levert dagelijkse training echter de beste resultaten op. Ik zou adviseren er wekelijks toch drie à vier keer mee bezig te zijn om snel succes te boeken en door te breken in kampioenschappen. Dat hoeven geen urenlange sessies te zijn. Een twintigtal minuten per oefensessie is al meer dan voldoende.” 

Maar wat voor zin heeft het om te blijven oefenen, eenmaal je de techniek beheerst? Mallow legt uit: “Regelmatig oefenen zal je helpen om je eigen manier van beelden creëren te ontdekken. Je weet op termijn welk soort beeld in jouw geheugen blijft plakken en welk niet.” 

Welk soort beelden je gebruikt om jouw paleizen te vullen, kan je volledig zelf bepalen. Sommigen kiezen ervoor om vertrouwde anime-personages die bepaalde handelingen uitoefenen te gebruiken als beelden, anderen vullen hun paleizen met vrienden of leerkrachten. 

“De meeste mensen denken dat je geheugen verbetert als je het geregeld traint”, zegt Dellis. “Ik betwijfel dat. Als je daarentegen gebruikmaakt van een geheugentechniek, zal jouw (bewust) herinneringsvermogen zeker verbeteren. De vaardigheden die je door middel van training verwerft, komen goed van pas bij het memoriseren. Ik kan nu in een oogwenk associaties maken, omdat ik immens veel geoefend heb.” 

Hieruit blijkt dat geheugenatleten geen mensen zijn met paranormale gaven, maar wel mensen die veelvuldig oefenen. “Het memoriseren van zaken gebeurt niet helemaal onbewust”, geeft Dellis toe. “Dankzij veel oefening creëer ik wel automatisch beelden van wat er onthouden moet worden. Een deel van het proces gebeurt dus wél intuïtief.” 

Scholieren hebben er meestal weinig aan om de volgorde van een spel kaarten uit het hoofd te leren of om duizenden cijfers in volgorde te kennen. Zij willen voornamelijk stukjes tekst makkelijk en snel memoriseren. Hoe kunnen zij het geheugenpaleis toepassen bij het studeren? 

“Ik zou aanraden om associaties te maken met beelden die voor hen betekenisvol en bizar zijn”, zegt Dellis. “Die kunnen ze vervolgens in een geheugenpaleis plaatsen. Deze techniek zal zeker niet altijd de beste optie zijn, maar meestal zal die het studeerproces wel vergemakkelijken.

Hoe werkt dat dan concreet, bijvoorbeeld voor het vak geschiedenis? Mallow: “Geschiedenis is een mooi voorbeeld aangezien de leerstof van dit vak meestal in chronologische volgorde gekend moet zijn en dus iets is voor een geheugenpaleis. Eerst en vooral moet je begrijpen wat je precies aan het studeren bent. Alles uit je hoofd leren zonder de leerstof te begrijpen, heeft geen enkele zin. Lees de tekst dus één of meerdere keren door en ga na of je alles begrijpt. Vervolgens moet je de hele tekst proberen samen te vatten in kernwoorden, die je van zinnen of alinea’s hebt afgeleid. Tot slot moet je eens proberen om met enkel die sleutelwoorden een speech voor jezelf te geven. Als dat lukt, kan je deze woorden in een geheugenpaleis opslaan en zo dus de hele tekst instuderen.” 

Kunnen studenten deze techniek ook gebruiken voor het vak wiskunde?  “Tuurlijk! Je moet aan alle cijfers, basisoperaties en symbolen die vaak terugkomen een specifiek beeld toekennen. Zo kan een tafel verwijzen naar een breukstreep, of een wortel naar een vierkantswortel.” Of een drietand naar het cijfer ‘drie’ en een veer naar het cijfer ‘vier’. √3/4 zou je dan kunnen voorstellen als een tafel waaronder zich een veer bevindt en waarboven een drietand ligt met een wortel tussen zijn ‘tanden’. “Het is een makkelijke techniek met een hoog rendement die studenten zeker eens moeten uitproberen”, zegt de Amerikaanse kampioen. 

Degenen die de techniek van het geheugenpaleis onder de knie hebben, beschikken na veel oefenen over een goed (bewust) herinneringsvermogen. Maar gebruiken alle mensen met een goed geheugen ook het geheugenpaleis? Toch niet. Sommigen onder ons zijn simpelweg gezegend met een fenomenale hersencapaciteit. Ze onthouden moeiteloos elk ‘nutteloos weetje’. 

Voor diegenen die het met minder moeten stellen, is er gelukkig een oplossing: het geheugenpaleis. Geheugentechnieken zijn bijzonder fascinerend, maar informatie begrijpen blijft de prioriteit. Zaken uit het hoofd leren zonder die te begrijpen heeft geen nut. Wel is het soms zo dat er niet veel aan te begrijpen valt (denk maar aan een to-dolijst) en dat je de feiten gewoon in je hoofd moet proppen. Daarbij zal het geheugenpaleis ongetwijfeld van pas komen. Wie weet word je, na veelvuldig oefenen met deze techniek, misschien wel de volgende geheugenkampioen!