Je brein aan de anticonceptie: wat de pil doet met emoties en gedrag

Vrouwen gebruiken het tegen acne, om hun menstruatie te regelen, maar vooral om zichzelf te beschermen tegen zwangerschap. En met succes. Anticonceptiepillen zijn nu bijna zestig jaar verkrijgbaar en worden beschouwd als een van de best bestudeerde medicijnen. Dat klopt, als het gaat om de lichamelijke effecten en gezondheidsrisico’s. Zo weten we dat vrouwen die de pil slikken een iets vergrote kans hebben op trombose en beroerte. Ernstige bijwerkingen, maar wel enorm zeldzaam.

Als het gaat om de psychologische effecten, die veel vaker lijken voor te komen, tasten we nog grotendeels in het duister. De pil oefent zijn werking niet alleen uit op de eierstokken en baarmoeder, de hormonen vinden ook hun weg naar het brein. Sommige vrouwen zeggen zich somber te voelen, terwijl andere vrouwen juist opknappen van de pil. Maar waarom is dat zo? Wat doen de hormonen in de hersenen? En wat betekent dat voor ons denken, emoties en gedrag? Het is allemaal nog nauwelijks onderzocht. Merkwaardig eigenlijk, als je je bedenkt dat er wereldwijd meer dan honderd miljoen vrouwen een anticonceptiepil slikken. Neurowetenschappers beginnen zich over de kwestie te buigen.

In de meeste hormonale anticonceptiepillen zit een synthetische versie van twee vrouwelijke geslachtshormonen: progesteron en estradiol. In een gewone menstruatiecyclus vertonen deze hormonen pieken en dalen. Aan het begin van de maandelijkse cyclus, twee weken voor de eisprong, zijn progesteron en estradiol allebei laag. Estradiol begint steeds verder te stijgen, piekt rond de eisprong, en zakt daarna terug. Na de eisprong begint progesteron juist te stijgen. Over de loop van de laatste twee weken zakken beide hormonen langzaam terug naar het beginniveau. De volgende cyclus begint met de menstruatie.

De pil werkt door de aanmaak van lichaamseigen geslachtshormonen te onderdrukken. Vrouwen die synthetisch progesteron en oestradiol binnenkrijgen, gaan zelf minder van deze hormonen aanmaken. Het resultaat is dat zij geen pieken en dalen meer hebben zoals in een normale cyclus. Bij hen is de hormoonspiegel constant laag, waardoor ze niet meer zwanger kunnen worden.

De hormoonhuishouding van pilgebruiksters ziet er dus heel anders uit dan die van vrouwen zonder de pil. Hebben ze daardoor minder zin in seks? Vallen ze daarom op een ander type man, zoals je vaak hoort? Eigenlijk weten we niet goed wat estradiol en progesteron uitspoken in de hersenen en hoe het ons emotionele en sociale gedrag beïnvloedt. Laat staan wat er gebeurt als het brein aan de anticonceptie zit.

Sommige vrouwen geven aan dat ze zich in de week voor de menstruatie – waarin zowel progesteron als estradiol aan het zakken zijn – prikkelbaar, angstig of somber voelen. Omdat de pil deze hormonen onderdrukt, ligt het voor de hand dat anticonceptie iets verandert aan de manier waarop we emoties ervaren. Dat blijkt wel uit het feit dat vrouwen die last hebben van stemmingswisselingen zich vaak beter voelen door orale anticonceptie, omdat het de hormoonschommelingen afvlakt. Andere vrouwen gaan zich er juist slechter door voelen.

“We weten al lange tijd dat hormonen, vooral progesteron, een effect hebben op stemming”, zegt Frank Broekmans, gynaecoloog en hoogleraar voortplantingsgeneeskunde aan het UMC Utrecht. “Nog steeds horen we vrouwen zeggen dat er een gordijn optrekt als ze stoppen met de pil, dat ze zich een stuk minder vlak voelen.” Bij de ontwikkeling van de pil zijn die bijwerkingen niet zo aan het voetlicht gekomen, volgens Broekmans. “Het gewenste effect, zwangerschap voorkomen, was een te grote sprong voorwaarts in het leven van vrouwen.”

Wat je eigenlijk wil hebben is dat de cyclus niet onderbroken wordt, terwijl je wel beschermd bent tegen zwangerschap. Broekmans: “De pil verstoort de cyclus voor honderd procent. Bij een hormoonspiraaltje blijft veertig procent van de vrouwen ovuleren en licht bloeden. Op papier verwacht je dat deze methode minder invloed heeft op je stemming.”

Wie zich in de kwestie van de psyche heeft vastgebeten is bio-psycholoog Estrella Montoya. Aan de Universiteit Utrecht onderzoekt zij het verband tussen de pil en stemming, met name depressieve gevoelens. Een paar jaar terug zette ze de bevindingen uit de literatuur naar het sociaal-emotionele effect van estradiol, progesteron en de pil op een rijtje. De schaarse kennis die er is hebben we vooral te danken aan studies waarin vrouwen in verschillende fases van de menstruele cyclus tegen elkaar afgezet worden. Of door een groep vrouwen die aan de pil is te vergelijken met een groep vrouwen die een natuurlijke cyclus heeft. Onderzoekers kijken bijvoorbeeld of proefpersonen beter of slechter worden in emoties herkennen, of er iets verandert in welke gezichten ze aantrekkelijk vinden, en of ze angstiger worden of niet. Soms komt er ook fMRI of EEG bij kijken om de structuur en activiteit in bepaalde hersengebieden te meten.

“Het is zo goed als zeker dat de pil inwerkt op het brein, op gebieden die belangrijk zijn voor stemming, angsten en plezier”, legt Montoya uit. Neem estradiol. Dierstudies laten zien dat dit hormoon het serotoninesysteem in de hersenen beïnvloedt, dat bepaalt hoe lekker je in je vel zit. Maar het lichaam van vrouwen aan de pil maakt minder estradiol aan. “In theorie kan dat leiden tot minder serotonine, waardoor je je minder vrolijk voelt. Bij weinig estradiol zijn de prefrontale cortex en amygdala – hersengebieden waarmee je angsten onder de duim houdt – minder actief.”

De pil heeft nog een effect: gebruik ervan verlaagt het testosteron van vrouwen. Weinig testosteron? Dan is het beloningsnetwerk in de hersenen minder actief. Daardoor kan je van iets belonends, zoals een vriendelijke lach of lekker eten, minder plezier ervaren.

Begin dit jaar liet Duits onderzoek zien dat vrouwen die aan de pil zijn subtiele emoties op iemands gezicht minder goed herkennen. Vrouwen die de pil slikten en vrouwen die dat niet deden moesten gezichtsuitdrukkingen proberen te herkennen op basis van signalen rond de ogen. Alle 95 vrouwen herkenden basisemoties zoals ‘blij’, ‘bang’, ‘boos’ en ‘verdrietig’ even goed. Maar bij gezichtsuitdrukken die lastig te herkennen zijn, zoals ‘serieus’, ‘ongeduldig’ en ‘verbijsterd’, gingen de pilslikkers iets vaker de mist in. De verschillen waren erg subtiel. Het grootste verschil was te zien bij negatieve gezichtsuitdrukkingen: vrouwen zonder pil hadden zo’n 68 procent van de complexe gezichtsuitdrukkingen goed, tegenover 63 procent van de pilsliksters.

Of die slechtere emotieherkenning werkelijk gevolgen heeft voor het beginnen of behouden van liefdesrelaties? Het zal wel loslopen. De kans is klein dat je er echt problemen van zult ondervinden, volgens Montoya. “In de meeste experimenten gaat het om kleine effecten, al kunnen de individuele verschillen groot zijn. Vaak heb je mensen die niet reageren op een hormoon tot mensen die juist sterk reageren.”

Aandacht voor het onderwerp bereikt ook het grote publiek. Het recent verschenen boek ‘How the pill changes everything: your brain on birth control’ van de Amerikaanse sociaalpsycholoog Sarah Hill is daar een voorbeeld van. “We hebben een blinde vlek als we nadenken over hoe de hersenen beïnvloed worden door de geslachtshormonen te veranderen, want dat is wat de pil doet”, zei ze in een interview met The Guardian.

Die blinde vlek komt voort uit het feit dat er gewoon weinig onderzoek gedaan is, maar ook door taboes in de samenleving om erover te praten, denkt Hill. Zo zouden we de invloed van geslachtshormonen op de hersenen liever ontkennen, als verweer tegen het idee dat vrouwen door hun hormonen minder rationeel handelen dan mannen.

Montoya heeft het boek niet gelezen, maar slaat niet aan op de titel. “‘Hoe de pil alles verandert’, dat heeft een enorme lading waar je van kan schrikken.” Maar dat dramatische is volgens haar niet nodig. Het is niet alsof iedereen die aan de pil gaat een totaal ander mens wordt, of zwaar depressief. Of dat je je partner ineens spuuglelijk vindt als je er weer mee stopt.

Of is er toch wel een verband tussen stoppen met de pil en je partner minder aantrekkelijk vinden? Amerikaans onderzoek laat namelijk zien dat vrouwen die tijdens hun huwelijk stoppen met orale anticonceptie daarna vaak minder tevreden zijn met hun relatie. Maar: dat geldt alleen voor de vrouwen die een relatief onaantrekkelijke partner hebben. Heeft hun partner een mooi gezicht, dan worden ze juist blijer in hun huwelijk.

Recente bevindingen wijzen erop dat hormonen niet sterk sturen op welk type je man je valt, volgens Montoya. “Op basis van onderzoek kunnen we wél onderbouwen dat geslachtshormonen effect hebben op je seksdrive. In bevindingen rond partnerkeuze en de pil is dat effect op de behoefte aan seks heel belangrijk.”

Emoties als empathie en agressie zijn nauwelijks onderzocht; de meeste pilstudies richten zich op depressie. Een verband met depressie is vaak gevonden, maar wat eraan ten grondslag ligt is nog gissen. Dat de pil de oorzaak is van depressie is een moeilijk te bestuderen hypothese; bij de kans op depressie spelen enorm veel factoren mee. Onderzoekers vinden vooral associaties.

Om meer over oorzaak en gevolg te kunnen zeggen, pakken Montoya en haar collega’s het anders aan. Ze zetten momenteel een groot onderzoeksproject op poten waarin ze jonge vrouwen die uit eigen beweging met de pil beginnen drie maanden gaan volgen. Verandert er iets in hoe zij met emoties omgaan en hoe emoties in het brein verwerkt worden? “Er zijn wat ideeën over de manier waarop synthetisch progesteron en estradiol hersensystemen beïnvloeden”, legt de Utrechtse bio-psycholoog uit. “Zo zijn er aanwijzingen dat je door de pil minder gevoelig wordt voor een beloning, en dat je minder goed met angst kan omgaan. Die dingen hebben weer invloed op het krijgen van een depressie.” In de tussentijd moeten we meisjes vooral niet bang maken met berichten over depressie, waarschuwt ze. “Er moet eerst meer causaal bewijs komen en lang niet iedereen reageert hetzelfde.”

De pil is eigenlijk nogal een paardenmiddel: het verstoort de hele hormoonhuishouding van vrouwen. Tijd voor iets slimmers? Farmaceutische bedrijven investeren weinig in nieuwe pilsystemen, weet gynaecoloog Broekmans. Onderzoek om testosteron toe te voegen aan de pil is bijvoorbeeld doodgelopen. “Ze gooien het meer over de boeg van lokale afgifte van hormonen, zoals spiraaltjes.” Het hormoonspiraaltje geeft kleinere concentraties hormonen af in de baarmoeder, al zijn er voorzichtige aanwijzingen dat ook die hormonen het brein kunnen bereiken.

Het aantal vrouwen dat in Nederland de pil gebruikt daalt al een paar jaar, tonen cijfers van het CBS. Vooral twintigers zijn ‘pilmoe’ geworden. Het past in de grotere maatschappelijke trend waarin we alles het liefst zo natuurlijk mogelijk willen. Elke dag hormonen slikken past niet in dat plaatje.

Heeft de pil zijn beste tijd gehad? Of de daling verder inzet zal mede afhangen van de komende onderzoeksresultaten, denkt Montoya. Een hoop vragen wachten nog op antwoord. Vragen als: Wat doet langdurig gebruik van de pil met het empathisch vermogen en andere vormen van sociaal gedrag? Wat merken vrouwen daarvan in het dagelijks leven? Hoe verandert de pil de hersenontwikkeling van meisjes in de puberteit? Zijn eventuele hersenveranderingen omkeerbaar?

Wetenschappers die de pil onder de loep nemen, willen het vooral niet afraden. “Niet zwanger zijn als je niet zwanger wilt zijn – voor mij wegen de voordelen een stuk zwaarder dan bijna alle hersenveranderingen die de pil kan veroorzaken”, zegt psycholoog Hill in The Guardian. Ook Montoya schrijft de pil niet af. “Er komt steeds meer bewustzijn, meer kennis over de psychologische bijwerkingen. Het gaat erom dat vrouwen een meer overwogen beslissing kunnen maken.”

Bronnen:

• Estrella R. Montoya en Peter A. Bos, How oral contraceptives impact social-emotional behavior and brain function, Trends in Cognitive Sciences. Online op 1 februari 2017. DOI: 10.1016/j.tics.2016.11.005

• Belinda A. Pletzer en Hubert H. Kerschbaum, 50 years of hormonal contraception—time to find out, what it does to our brain, Frontiers in Neuroscience. Online op 21 augustus 2014. doi:10.3389/fnins.2014.00256

• Rike Pahnke e.a., Oral contraceptives impair complex emotion recognition in healthy women, Frontiers in Neuroscience. Online op 11 februari 2019. DOI:10.3389/fnins.2018.01041

• Michelle Russell e.a., The association between discontinuing hormonal contraceptives and wives’ marital satisfaction depends on husbands’ facial attractiveness, PNAS. Online op 2 december 2014. doi:10.1073/pnas.1414784111