Doet een zelfmoord in een televisieserie het aantal echte zelfmoorden toenemen? Dat heeft de wetenschap eigenlijk nooit aangetoond.
De Netflix –serie 13 Reasons Why zorgt voor veel ophef. In de serie laat een middelbare scholier nadat ze zelfmoord heeft gepleegd dertien tapes achter. Eén tape voor elke persoon waarvan zij vindt dat hij of zij op de een of andere manier heeft bijgedragen aan haar beslissing. In elke aflevering wordt één tape besproken. De voorlaatste aflevering laat de zelfmoord op gruwelijke wijze zien.
Zelfmoord kan aanstekelijk zijn. Elke mogelijk oorzaak voor zo’n kettingreactie moet je dus serieus nemen
Voorstanders vinden dat de serie een nauwkeurige weergave geeft van zelfmoord. Zo zal het ons beter helpen begrijpen welke angsten motiveren om zelfmoord te plegen. Een gevoelige en open serie als deze is juist goed, ook voor mensen die zich in de scholier herkennen, stellen zij. Critici maken zich zorgen. Zij zijn bang dat de serie reclame maakt voor zelfmoord en het ook zorgt voor meer zelfmoorden. Want het doet lijken alsof zelfmoorden een normale en legitieme oplossing is voor allerlei problemen.
Het is al bekend dat zelfmoord aanstekelijk kan zijn: ook wel copycat –zelfmoorden genoemd. Elke mogelijk oorzaak voor zo’n kettingreactie moet je dus serieus nemen. Toch is het vanuit wetenschappelijk oogpunt helemaal niet duidelijk of fictie wel kan dienen als inspiratie om zelfmoord te plegen.
Voordat 13 Reasons Why uitkwam was er al Shakespeare’s Romeo en Julia. En in 1774 schreef Johan Wolfgang von Goethe de roman The Sorrows of Young Werther. Uit liefdesverdriet schiet Werther zichzelf dood. In die tijd dacht men dat dit boek had geleid tot veel mannen die zelfmoord pleegden in Europa. Zo zouden die mannen zelfs op dezelfde manier gekleed zijn en hetzelfde soort pistool gebruiken als von Ghoete’s beschrijving. Nog een stap verder: sommige lichamen droegen de roman zelfs met zich mee, open op de specifieke pagina van de zelfmoord. Zelfmoordwetenschapper David Phillips noemde het fenomeen ‘The Werther Effect’. Naar aanleiding van de onderzoeken van Phillips werd er rond 1970 aangeraden om nieuws over zelfmoorden niet meer op de voorpagina van kranten te plaatsen.
Beroemdheden inspireren
Ook in Wenen besloten de belangrijkste kranten in beperkte mate over de metro-zelfmoorden te publiceren, in de hoop het aantal pogingen te beperken. Op een gegeven moment werden de zelfmoorden helemaal niet meer genoemd in de kranten. Wat bleek? Het aantal zelfmoorden in de metro daalde flink. Een illustratie van een goede kracht van de media.
Naast het Werther Effect is er ook het Papageno Effect dat zijn naam te danken heeft aan Mozart’s Opera The Magic Flute. Papageno probeert zichzelf op te hangen omdat hij dacht nooit over zijn grote liefde Papagena heen te komen. Overtuigd als hij is, halen drie kindergeesten hem toch over het niet te doen.
Wetenschappelijk onderzoek laat zien dat veel media-aandacht voor zelfmoord van beroemdheden, leidt tot een toename aan zelfmoordpogingen. Ook krijgen meer mensen hierdoor het idee om zelfmoord te plegen. Zo waren vrouwen sinds de dood van Marilyn Monroe in 1962 een kwetsbare groep voor zelfmoord in hun dertigerjaren. Experts King-wa Fu en Paul Yip bestudeerden de impact van drie zelfmoorden van Aziatische bekendheden door het aantal zelfmoorden een aantal weken voor en een aantal weken na de dood van de beroemheden te vergelijken. Het aantal zelfmoorden steeg in Hong Kong, Zuid Korea en Taiwan in de eerste drie weken na de dood van de sterren. Vooral bij mensen van hetzelfde geslacht nam het aantal zelfmoorden toe.
Er is nooit één reden waarom iemand zelfmoord pleegt. Zelfs geen dertien
Toch is het wetenschappelijk bewijs voor de impact van fictionele zelfmoorden op tv en film niet zo duidelijk. Pirkis en zijn collega’s schreven een review over de wetenschappelijke literatuur. Zij concludeerden dat het niet mogelijk is, een uitspraak te doen over de impact van film- en televisiedrama’s op het aantal zelfmoorden van de bevolking.
Ook zijn er studies gedaan naar een specifieke uitzending van de Britse serie Eastenders van 2 maart 1986. In deze aflevering doet een dertigjarige vrouw een poging tot zelfmoord door middel van een overdosis. De studies bekeken of er meer mensen na de uitzending op de spoedeisende hulp terecht kwamen dan voor de uitzending. Sommige studies vonden die toename, maar andere niet. Geen eenduidige resultaten dus. Daarom weten we nu nog niet zeker of fictieve zelfmoorden de kans op échte zelfmoorden doen vergroten. Oververtegenwoordiging in de media van zelfmoorden van bekende figuren heeft inderdaad een copycat –effect. Toch lijkt het alsof het grote publiek feit en fictie van elkaar kan onderscheiden.
Maar we moeten ons wel bewust zijn van het Werther Effect en Papageno Effect. Het is moeilijk om te bedenken hoe het fictief uitbeelden van zelfmoord een positief effect op de kijkers kan hebben. Tenzij de nadelen ook duidelijk naar voren komen, bijvoorbeeld de impact van de zelfmoord op vrienden en familie. De gruwelijke uitbeelding van de zelfmoord kan ook afschrikken. Toch is de boodschap dat zelfmoord simpele oorzaken kent en een oplossing biedt, ongelukkig gekozen. Er is nooit één reden waarom iemand zelfmoord pleegt. Zelfs geen dertien. Het zit veel complexer in elkaar.
Wie vragen heeft over zelfdoding, kan in België terecht op het gratis nummer 1813 en www.zelfmoord1813.be.
In Nederland kan praten over zelfdoding bij de landelijke hulplijn 113 Zelfmoordpreventie. Telefoon 0900-0113 of 113.nl.
