Radiomaker Peter Van de Veire riep onlangs in een column onze beleidsmakers op om meer naar de radio te luisteren. Radio biedt volgens de presentator informatie en entertainment die voor rust zorgen in plaats van paniek en stemmingmakerij. Een terugkeer naar schoonheid en authenticiteit in deze ongewone tijden.
Het creatieve aanbod van radiozenders in deze coronatijden straalt inderdaad een verlangen uit naar rust, ongecompliceerde authenticiteit en directheid. Radio 1 startte al snel na de inperkingsmaatregelen met het dagelijkse programma Zandman, met kortverhalen die worden gekozen en ingelezen door bekende stemmen uit de Vlaamse culturele wereld. “Ik voel meer dan ooit de nood aan de essentie van radio: nabijheid”, zegt initiatiefneemster Ruth Joos. Ze haalt daarmee dé eigenschap aan die we al van bij het begin van de radiogeschiedenis, bijna honderd jaar geleden, met radio associëren:
”De radiostem vliegt door de ether, overbrugt tijd en ruimte en richt zich via de microfoon direct tot de oren aan de andere kant.“
Die directheid heeft veel te maken met de uitsluitend auditieve dimensie van radio: hier geen beelden of tekst die ons kunnen afleiden. Dat verklaart ook waarom aandachtig luisteren naar een radiostem nagenoeg vanzelf een intiem karakter krijgt: het brengt een concentratie met zich mee die zich onttrekt aan alles wat van dat luisteren kan afleiden, spreker en luisteraar zijn er voor en met elkaar. En hoewel we meestal op ons eentje luisteren, zijn we daarin niet alleen: we delen het luisteren met andere luisteraars. De radiostem is bij uitstek een instrument dat zich tot elke luisteraar afzonderlijk richt en tegelijk voor een los, niet-dwingend gevoel van verbondenheid kan zorgen. Die verbondenheid wordt nog versterkt door de vele mogelijkheden om met de man of vrouw achter deze stem in contact te komen. Radiomakers zijn immers niet alleen geoefende vertellers, maar ook geoefende luisteraars door de constante interactie met hun publiek.
Het verraderlijke hart - Jan Decleir | Zandman - Radio 1
“Hoe ik op een zonnige ochtend in april ...” - Natali Broods | Zandman - Radio 1
Schoonheid en fantasie
In de context van Corona, nu we noodgedwongen in onze privésfeer tegen de ‘boze’, besmette buitenwereld stand moeten houden, willen radioprogramma’s als Zandman niet zozeer spektakel maar schoonheid in die privésfeer brengen. De radiostem – en het zijn “onze mooiste, warmste en markantste stemmen” volgens Ruth Joos – deelt met ons de troostende, rustgevende schoonheid van het voorlezen. Niet toevallig is dat voorlezen om 22.00 uur geprogrammeerd, voor het slapengaan dus, net als in de kindertijd. Het verlangen naar een goede nachtrust lijkt gepaard te gaan met een zweem van melancholisch verlangen naar betere tijden.
De directe eenvoud van die warme stemmen kan er zeker voor zorgen dat de rust in ons hoofd weerkeert na de dagelijkse portie pandemienieuws. Maar ze doen ook nog iets anders. We herinneren ons beslist nog uit onze kinderjaren dat het voorlezen ons niet altijd automatisch in een rustige slaap wiegde, maar integendeel onze fantasie aanwakkerde. Net zoals het gevoel van nabijheid is ook dat van oudsher een kenmerk van radio, het activeert de verbeelding. Voorlezen is een kunst: intonatie, tempo en pauzes stimuleren met hun suggestieve kracht de fantasie van de toehoorder. Dat betekent niet dat de directheid en authenticiteit onderuit worden gehaald maar wel dat ook die op een zekere techniek berusten. Kunst is altijd ook kunde.
De kunst en kracht van het hoorspel
Anders dan bij het voorlezen, waarbij een of meerdere stemmen een bestaand verhaal of gedicht voorlezen, wordt een hoorspel specifiek voor de radio gecreëerd. Doorgaans – maar zeker niet altijd – worden stem en tekst met geluidseffecten of muziek tot een dramaturgisch geheel gemonteerd.
Dat de suggestieve kracht van het hoorspel niet per se tot een rustgevende luisterervaring leidt, maken enkele bijzondere voorbeelden uit de vroege geschiedenis van het hoorspel duidelijk.
War of the worlds - Orson Welles (1938)
Orson Welles’ hoorspel War of the Worlds werd op 30 oktober 1938 uitgezonden op de Amerikaanse zender CBS, aan de vooravond van Halloween: in de vorm van liveverslaggeving bericht de reporter zogezegd in real time over de invasie door buitenaardse wezens. Het effect is des te indringender omdat daarbij ook de uitzending zelf wordt gestoord en uiteindelijk in stilte eindigt: de marsmannetjes hebben de radiostudio vernietigd en net die radiostilte leidt tot paniek bij veel luisteraars. Het hoorspel van Welles leidde later in verschillende landen tot een verbod op dergelijke ‘misleidende’ producties.
A comedy of danger - Richard Hughes (1924)
Ook het vroege Britse hoorspel A Comedy of Danger van Richard Hughes, dat al op 15 januari 1924 werd uitgezonden op de BBC, evoceert een ramp, zij het van een totaal andere orde: de instorting van een mijnschacht tijdens een ondergrondse toeristische rondleiding. In dit hoorspel staat de blindheid centraal, de exclusiviteit van de akoestische waarneming en de suggestieve kracht ervan. Die afwezigheid van visuele stimuli delen de luisteraars met de drie hoofdpersonages die in de pikdonkere mijn gevangen zitten. Alleen door de stem en klanken kunnen die personages zich in de donkere, claustrofobische ruimte oriënteren en er zich een beeld van vormen.
Hoewel radiomakers zich vandaag de dag ver van dergelijke paniekzaaiende uitzendingen houden, geven deze twee voorbeelden wel een duidelijk beeld van de kracht van hoorspelen.
Helaas werd en wordt de overtuigingskracht van radio soms ook doelgericht ingezet in politieke propaganda. Het bekendste voorbeeld is ongetwijfeld de propagandapolitiek van het Nationaalsocialisme. Een agressieve, door het regime gecontroleerde radiopolitiek werd er gecombineerd met de commerciële massaproductie van een betaalbaar radiotoestel voor elk huishouden. Het resultaat was een erg succesvolle totalitaire vorm van ‘community building’ via de radio. Maar er zijn ook recentere voorbeelden. Zo is de rol van de radiozender RTLM (Radio-Télévision Libre des Mille Collines) in de Rwandese burgeroorlog in 1994 nog steeds onderwerp van onderzoek.
Het (on)spectaculaire experiment
Luisteren is geen louter passieve bezigheid. Het brengt emotioneel en cognitief veel teweeg. Radio kan prikkelen en activeren, en die processen zijn niet alleen afhankelijk van de aard van het radioprogramma zelf, maar ook van de tijd en context waarin men ernaar luistert.
Zo dwingt de actuele situatie radiomakers tot een experiment. Ze moeten een eigen studio improviseren – niet zelden in hun woon- of zolderkamer – die erg persoonlijk en technisch bijna ambachtelijk overkomt. Op die manier plaatsen ze ook impliciet een kritische kanttekening bij het spektakelgehalte van entertainment in crisistijden. Dat herinnert overigens aan de opvatting over radiomaken van de Duitse theatermaker Bertolt Brecht, die bijna honderd jaar geleden al de kritische rol van radio benadrukte. Het is opvallend dat de creatieve programma-aanpassingen op de radio nogal verschillen van die op de televisie. Op tv zien we probleemoplossende amusementsformats zoals de Ronde van Vlaanderen op rollen of de verplaatsing van het spel Blokken naar de eigen woonkamer van de kandidaten. De makers schuwen het ook niet om het technologische vernuft dat met die aanpassingen gepaard gaat in de verf te zetten. Ze bieden een oplossing voor een acuut probleem, en dat naast de onophoudelijke stroom statistieken, curves, prognoses, opinies en getuigenissen die het oncontroleerbare proberen te vatten.
De radio houdt het eenvoudiger: een goed verhaal, een warme stem, een microfoon en mengpaneel. Vandaag zal dat onspectaculaire luisteraanbod de luisteraar misschien des te meer beroeren.
Dompel jij je ook onder in de schoonheid van het hoorspel?
Wil jij je ook wel eens wagen aan een hoorspel, maar weet je niet waar te beginnen? Start dan alvast met deze wonderlijke suggesties van de auteurs:
ZANDMAN: De podcasts van Zandman zijn heel divers. Ze bieden een staalkaart van wat op radio met vertellen mogelijk is.
BINNENPRET: Het Geluidshuis brengt met ‘Binnenpret’ luisterplezier voor onze kleinste fantasten.
POËZIE MET PAT: Sinds 1 mei kan je op Klara het mooie Poëzie met Pat meepikken.
Wtnschp wenst je veel luisterplezier in deze ongewone tijden!
