Martha Claeys heeft met haar boek Trots de Socratesbeker van 2024 gewonnen. Eos sprak haar vorig jaar over de twee kanten van die emotie. “Veel vormen van doorgeslagen trots beginnen volgens mij bij een gebrek aan zelfliefde.”
“Het doel was niet om 69 mensen te doden op Utøya. Het doel was om ze allemaal te doden.” Anders Behring Breivik ziet er kalm en verzorgd uit tijdens zijn proces in een rechtszaal in Oslo. Hij meent dat de erkenning van hem en de zijnen op het spel staat.
Filosoof Martha Claeys (Universiteit Antwerpen) windt er in haar boek Trots geen doekjes om. “Trots is een waardevolle motor voor protest tegen ongelijkheid, maar kan ook in naam hiervan misbruikt worden. Het is belangrijk dat we kritisch blijven kijken naar het onrecht waarop we reageren.”
Martha Claeys studeerde filosofie aan de Universiteit Antwerpen en de Freie Universität in Berlijn. Ze behaalde een master Humanities aan de University of Chicago, waar ze les volgde bij filosofe Martha Nussbaum. Ze promoveerde in 2021 aan de Universititeit Antwerpen op onderzoek naar de emotie trots. Ze is er verbonden aan het Centrum voor Ethiek. Samen met Lotte Spreeuwenberg host en produceert ze de filosofische podcast Kluwen.
Waarom schreef u een boek over trots?
“Hoewel trots in de samenleving een grote rol speelt, is het in de filosofie een relatief onbesproken emotie. Misschien komt dat omdat we trots een luchtige emotie vinden, iets waaraan we niet veel woorden vuil moeten maken omdat we denken dat het verbonden is met het ego. Filosofen die toch nadachten over trots, zetten het vooral neer als een negatieve emotie. Voor Martha Nussbaum is trots een gevoel van superioriteit en hoogmoed, waardoor machtige mannen wegkomen met seksueel grensoverschrijdend gedrag. En volgens de Nederlandse filosoof Jurriën Hamer zit trots ons in de weg om terug te komen op onze mening en belemmert het zo morele vooruitgang.”
Nussbaum stelt trots gelijk aan hoogmoed. Terecht?
“Nussbaum beschrijft trots als iets wat systemen van sociale status voedt, waarbij bepaalde mensen meer macht hebben en denken dat ze zich meer kunnen veroorloven. Dat klopt, maar ze beschrijft een specifieke vorm van trots die leidt tot zelfoverschatting en gevoelens van superioriteit.”
“Een van de belangrijkste zaken die ik in mijn boek helder wil maken, is dat trots kan gaan over het verschil tussen mensen, maar evengoed gelijkheid kan benadrukken. Trots kan ook betekenen dat je gelijke rechten en een menswaardige behandeling eist. Zo is #metoo in mijn ogen een beweging die gaat over de trots van vrouwen, van mensen die hun identiteit willen uitdragen en ruimte willen innemen. Het vraagt bijzonder veel trots en moed om dat te doen.”
Wat is trots eigenlijk?
“Trots heeft altijd te maken met identiteit en is een overkoepelende term voor drie houdingen: zelfwaardering, zelfrespect en zelfliefde.”
“Zelfwaardering hangt samen met je specifieke vaardigheden en prestaties. Je wint een wedstrijd, maakt promotie of hebt het gevoel dat je een goede ouder bent. Voor al die zaken heb je iets concreets gedaan.”
“Onderzoek toont aan dat die trots een positief effect heeft op je inspanningen. Het motiveert je om je ambities waar te maken en heeft zo een grote psychologische waarde. Volgens psycholoog Jessica Tracy (University of British Columbia, VS) ligt deze vorm van trots zelfs aan de basis van de vooruitgang van de mensheid. Trots is een belangrijke drijfveer voor je gedrag en voor de zingeving in je leven. Het gaat niet per se over hoe anderen je zien, maar wel over hoe je naar jezelf kijkt. Tracy noemt dat authentieke trots: je geeft jezelf een schouderklopje en bent tevreden met wat je bereikte.”
Is trots dan positief?
“Het is een gevoelig evenwicht, want je kunt ook makkelijk in de valkuil van trots trappen. Trots op een bepaalde prestatie kan uitdijen naar je hele persoonlijkheid, waardoor je denkt dat je een superieur mens bent. Nog schadelijker is de vorm van trots die zich uit onder het mom van gelijke rechten, terwijl je die rechten eigenlijk al hebt.”
“Ik spreek dan niet meer over zelfwaardering, maar over zelfrespect als basis voor de emotie trots. Het gaat over jouw waarde als mens, wat iedereen in dezelfde mate toekomt en waarvoor je niets hoeft te doen. Bewegingen zoals de Gay Pride stoelen hierop. Mensen voelen zich niet erkend in hun mens-zijn en komen op straat om hun rechten te claimen.”
“Maar wat zien we gebeuren?
Tegenbewegingen zoals de Straight Pride Parade lijken ook te vertrekken vanuit het idee van gelijkheid en trots, maar bestendigen eigenlijk hun superioriteit. Zij vragen om iets wat ze al lang hebben en miskennen zo de vraag van de LGBTQ-gemeenschap.”
“Dat is een helder voorbeeld, maar vaak is het veel complexer. Het boerenprotest in Nederland vertaalt zich bijvoorbeeld naar ‘trots op de oorspronkelijke Nederlander’. Zelfs als het gevoel van miskenning terecht is, werkt hun trots uitsluiting in de hand.”
Hoe gaan we daar best mee om?
“Volgens mij is het belangrijk om telkens kritisch te kijken naar het onrecht waarop gereageerd wordt. Gaat het om trots vanuit het zelfrespect en opkomen voor gelijke rechten als mens? Of worden gevoelens van miskenning door populistische bewegingen gerecupereerd onder de vlag ‘trots’ en op de verkeerde ‘vijand’ gericht? Zorgen vluchtelingen echt voor alle ellende? Volgens mij moeten we eerder het kapitalisme, de werkdruk en het sociaal vangnet onder de loep nemen.”
“Streef ik via mijn trots meer gelijkheid tussen mensen en een inclusieve maatschappij na, of zal mijn trots de ongelijkheid net in stand houden? Dat is de hamvraag.”
In uw boek spreekt u ook over zelfliefde als bron van trots. Hoezo?
“Liefde is geen ophemeling van de ander, zei filosofe Iris Murdoch, maar aandachtig kunnen kijken naar de ander en hem zien voor wie hij is. Zelfliefde gaat dus niet om jezelf fantastisch vinden, maar wel om aandachtig kunnen kijken naar jezelf. Dat kan trouwens best moeilijk zijn, want misschien stoot je op vooroordelen of karaktertrekken die niet zo fijn zijn.”
“Bij zelfliefde gaat het erom dat je jezelf ziet zoals je bent. Ook dat kan trots in de hand werken. Kijk maar naar het uitbundige van de Gay Pride. Uit zelfrespect vraag je om gelijke rechten, maar uit zelfliefde geef je invulling aan de manier waarop je jezelf wil uitdrukken.”
“Veel vormen van doorgeslagen trots beginnen volgens mij bij een gebrek aan zelfliefde. Aan de extremen in de samenleving liggen vaak angst en onzekerheid ten gronde. Net deze mensen wens ik een sterker zelfbeeld en zelfliefde toe, zodat zij ook anderen de ruimte kunnen geven die ze verdienen. Trots is nodig tot het zich overbodig maakt.”
Dit interview verscheen in maart 2023 in Eos Psyche&Brein.
