Twee soorten agressie

In vergelijking met andere primaten is de mens niet bijzonder agressief, noch opvallend vredelievend. Over de evolutie van menselijke agressie, bestaan er twee standpunten. De ene theorie ziet de mens als niet agressief van nature en stelt dat geweld wordt uitgelokt door relatief recente culturele ontwikkelingen zoals een vaste woonplaats, patriarchale ideologie of dodelijke technologie. De andere strekking ziet gelijkenissen tussen de mens en primaten met steile dominantie-hiërarchieën, zoals chimpansees. Dat wij toch minder gewelddadig zijn dan chimpansees, zou te danken zijn aan een samenleving die buitensporige agressie tempert.

De theorieën staan lijnrecht tegenover elkaar. Ten onrechte, schrijft biologisch antropoloog Richard Wrangham in vakblad PNAS: ‘In de biologie, psychologie en gerelateerde sociale wetenschappen, splitsen onderzoekers agressie op in twee soorten: proactieve en reactieve agressie. Toch wordt dat onderscheid vaak vergeten in discussies over de evolutionaire basis van agressie bij de mens.’

Proactieve agressie komt het vaakst voor bij ons. Hierbij wordt de aanval doelbewust en in koelen bloede gepland. Reactieve agressie komt minder vaak voor, wordt steeds uitgelokt door iets of iemand en gaat gepaard met woede. Bij proactieve agressie zijn er andere hersendelen actief dan bij reactieve. Ook de genetische basis en de achterliggende hormonen verschillen, waardoor behandelingen die de ene soort agressie verminderen, niet werken voor de andere soort.

Volgens Wrangham hebben beide tegenstanders in het debat gelijk: we zijn zowel agressief van aard, als vredelievend. Want proactieve agressie komt bij ons van nature vaak voor, terwijl reactieve agressie eerder zeldzaam is. Daarin lijken we op allebei onze nauwste verwanten: ook chimpansees zijn vaak proactief agressief, terwijl bonobo’s relatief weinig ernstige reactieve agressie vertonen.

Het lost ook een ander interessant vraagstuk op. Volgens theoretische modellen kan de doodstraf tijdens de jongste 60.000 jaar ervoor gezorgd hebben dat we evolueerden naar minder agressie, omdat genetisch agressief aangelegde individuen verdwenen. Maar de doodstraf is toch net een vorm van agressie? Wranghams antwoord: ‘Wie de straf uitvoert is proactief agressief, terwijl de daders meestal reactief agressief zijn.’