Bewerkte voeding beïnvloedt de beloningscircuits in ons brein. Moeten we voedselverslaving zien als een nieuw soort eetstoornis?
Als ze de keuze krijgen, verkiezen de meeste ratten suiker boven cocaïne. Hun verlangen is zo intens dat ze zichzelf in hun wanhoop elektrische schokken toedienen om toch maar suiker te kunnen eten.
Helaas lijken mensen in dat opzicht op ratten. Mensen die een maagverkleining hebben ondergaan, blijven soms grijpen naar ongezonde, bewerkte voeding vol geraffineerde (witte) bloem, suiker, boter en dergelijke, zelfs als ze weten dat ze even later zullen moeten overgeven of diarree krijgen. Kunnen we echt spreken van een voedselverslaving?
Afkickverschijnselen
Als koolhydraten en vetten in onnatuurlijk hoge doses worden gemengd, creëert dat een snel ‘afgiftesysteem’ voor voedingsstoffen met fysiologische effecten op het beloningssysteem die lijken op die van cocaïne of nicotine. Om te onderzoeken hoe dit het gedrag beïnvloedt, ontwikkelden onderzoekers in 2009 de Yale Food Addiction Scale. Met behulp van deze schaal suggereerde een meta-analyse uit 2022 dat een op de vijf volwassenen verslaafd is aan voedsel. Zij doen er alles aan om hun favoriete voedingsmiddelen te bemachtigen en eten vaak zoveel dat ze zich ziek voelen. Ze ervaren ontwenningsverschijnselen, slagen er niet in om te stoppen met eten en gaan ermee door ondanks nadelige gevolgen, zoals een verstoring van hun dagelijkse routine en sociale activiteiten.
“Mensen verliezen niet de controle als ze voor een bord bonen zitten”
Verrassend genoeg hebben veel mensen die voldoen aan de criteria voor voedselverslaving een normaal gewicht. Voedselverslaving is eigenlijk het neefje van de eetbuistoornis (binge eating), zegt neurowetenschapper Alexandra DiFeliceantonio (Virginia Tech Carilion, VS). Ze zorgen allebei voor controleverlies over de manier waarop je eet. Maar de definitie van een stoornis in het gebruik van middelen – een verslaving – houdt ook in dat je hunkert, afkickverschijnselen vertoont en doorgaat met gebruiken ondanks negatieve gevolgen.
Critici stellen dat je niet verslaafd kunt raken aan iets dat essentieel is om te overleven. Ook valt er geen duidelijke stof aan te wijzen die je verslaafd maakt – niet zoals nicotine in sigaretten of alcohol in wijn of bier. “Het is heel moeilijk om te bewijzen dat bepaalde stoffen in voedsel direct verslaving veroorzaken”, zegt psychiater Johannes Hebebrand (Universiteit van Duisburg-Essen, Duitsland).
Suiker en vet
Sterk bewerkte voedingsmiddelen zijn iets heel anders dan wat onze voorouders aten, stelt psycholoog Ashley Gearhardt (Universiteit van Michigan, VS). “Producten met zoveel vet en koolhydraten bestaan niet in de natuur. Ze zijn ontworpen door voedingswetenschappers in een laboratorium om er op een bepaalde manier uit te zien, op een bepaalde manier aan te voelen in je mond, op een bepaalde manier te ruiken.”
Een onderzoek uit 2021 toonde aan dat mensen met een eetbuistoornis zich alleen laten gaan als het om ultrabewerkt voedsel gaat. “Mensen verliezen niet de controle als ze voor een bord bonen zitten”, zegt Gearhardt.
“Voedsel en drugs kunnen op veel manieren op dezelfde hersensystemen inwerken”
Eerder onderzoek bij ratten suggereerde dat sucrose dieren verslaafd maakt. “Ze willen meer en meer en meer. Elke dag vertonen ze tekenen van hunkering”, zegt neurowetenschapper Nicole Avena (Icahn School of Medicine in Mount Sinai, VS). Suikers zitten in veel natuurlijke voedingsmiddelen, van bananen tot bieten. Maar, stelt Avena, het draait allemaal om de verpakking. “Een stuk fruit bevat de juiste hoeveelheid suiker, gebaseerd op hoeveel vezels het bevat. Het heeft ook andere voedingsstoffen die de effecten van die suikers op onze hersenen minimaliseren of verzachten.”
Waar het om gaat, zeggen de onderzoekers, is de dosering en de snelheid waarmee een stof wordt opgenomen. De meeste mensen drinken geen pure alcohol. In plaats daarvan kiezen ze voor wijn of bier, die een kleine hoeveelheid van de verslavende stof bevatten. Op dezelfde manier doen weinigen zich tegoed aan lepels vol suiker. Nicotine wordt ook zorgvuldig gedoseerd. Het zit van nature in aubergines en tomaten, maar je raakt niet verslaafd door groente te eten.
Als het gaat om ultrabewerkte snacks, gaat suiker vaak samen met vet - een combinatie die zulke voedingsmiddelen nog verslavender kan maken. In 2018 vergeleek DeFeliceantonio voedingsproducten met alleen vet of koolhydraten met producten met evenveel calorieën die beide bevatten. Die laatste blijken veel efficiënter in de activering van het striatum, een onderdeel van het beloningscentrum van het brein.
Dezelfde hersenrespons
Voor een nieuw onderzoek vroeg DeFeliceantonio een willekeurige groep van 82 mensen om acht weken lang te snoepen van yoghurt met veel vet en veel suiker of van yoghurt met weinig suiker en weinig vet. De ongezonde eters vonden na afloop niet alleen de gezonde yoghurt minder lekker. Opvallend was dat het activatiepatroon in hun hersenen veranderde. Toen ze vette, suikerrijke milkshakes proefden, vertoonden ze een verhoogde respons in hun beloningscircuits, waaronder het striatum. “Ultrabewerkt voedsel kaapt de hersenen op een manier die je ook ziet bij drugsverslaving”, zegt Avena.
Een op de vijf volwassenen zou verslaafd zijn aan voedsel, en eet soms tot hij zich ziek voelt
Een van de kenmerken van drugsverslaving is het vrijkomen van dopamine in de beloningsgebieden van de hersenen. Onderzoek met PET-scans laat zien dat er een aanzienlijke hoeveelheid dopamine vrijkomt na het drinken van een milkshake – ongeveer een derde van de hoeveelheid die vrijkomt bij stimulerende drugs zoals speed.
Maar er is meer dan dopamine. Recent onderzoek wijst ook naar de cannabinoïde receptor 2 (CB2). Knaagdieren zonder deze receptoren in de hersenen raken minder snel verslaafd aan cocaïne of alcohol, én ook minder snel verslaafd aan voedsel.
Onderzoek naar afslankmedicijnen levert verder bewijs dat eetbuien dezelfde processen triggeren in de hersenen als drug- of alcoholmisbruik . Semaglutide (verkocht onder de merknamen Ozempic en Rybelsus) zorgt voor gewichtsverlies doordat het een hormoon nabootst dat insuline verhoogt. Uit studies blijkt dat het middel een cocaïne- of pijnstillerverslaving kan verminderen. “Dat ondersteunt het argument dat voedsel en drugs op veel manieren op dezelfde hersensystemen kunnen inwerken”, zegt Avena.
Ontwenningsverschijnselen, een ander klassiek kenmerk van verslaving, lijken ook aanwezig. Ouders die hun kinderen plots veel minder frisdrank geven, rapporteren hoofdpijn, prikkelbaarheid of sociale isolatie. Jongeren die de opdracht kregen om drie dagen lang geen frisdrank te drinken, klagen over hoofdpijn, verminderde motivatie en concentratievermogen.
Maar van een hamburger of een cola word je toch niet high of dronken? Gearhardt is niet overtuigd. “Dan zijn sigaretten ook niet verslavend. Je kunt autorijden terwijl je sigaretten rookt. Je kunt op je kinderen letten terwijl je sigaretten rookt.” Ze wijst op onderzoeken die aangeven dat chocolade wel degelijk een psychoactief effect heeft en gevoelens van euforie kan opwekken, minstens zoveel als een nicotinepleister bij rokers doet.
Better safe than sorry
In 2022 pleitten Gearhardt en DiFeliceantonio er in het vakblad Addiction voor om ultrabewerkte voedingsmiddelen te classificeren als verslavend. Ze baseerden zich op een rapport van de Surgeon General uit 1988 over tabaksproducten. Dat document beschreef het wetenschappelijk bewijs achter de verslavende aard van sigaretten, inclusief hun psychoactieve effecten en het risico op dwangmatig gebruik. De wetenschappers stellen dat soortgelijk bewijs al bestaat voor ultrabewerkte voedingsmiddelen.
Hebebrand vindt echter dat we niets mogen overhaasten, want dan gaat de suikerindustrie te makkelijk vrijuit. “Ze kan altijd zeggen: ‘Dat is een discussiepunt, we weten niet of het echt bestaat’”. De industrie heeft al onderzoek gesponsord dat het bestaan van suikerverslaving ontkent, dus misschien volgt ze het draaiboek van de tabaksindustrie, stelt Gearhardt. Tenslotte was nicotine ook geen duidelijke kandidaat voor een verslavende stof: het heeft geen significante bewustzijnsveranderende effecten en onderzoekers weten niet bij welke dosering het verslavend wordt. Daardoor – en onder invloed van de tabakslobby – is de verslavende aard van tabak decennialang ontkend.
Dat ultrabewerkte voeding schadelijk kan zijn, staat echter vast. Een meta-analyse uit 2021 toonde aan dat deze producten het sterfterisico met 25 procent verhogen. Onder het motto better safe than sorry vindt Gearhardt het dan ook beter om de classificatie verslavend op ultrabewerkte voeding te plakken, ook al blijkt dat later misschien onterecht. “We zitten met hetzelfde verhaal als met sigaretten”, meent ze.
