Waarom het lijkt alsof vrouwen niet menstrueren

Een maandverband of tampon wegmoffelen in je mouw op weg naar het toilet. Op het werk aankomen en zeggen dat je je niet opperbest voelt omdat je slecht hebt geslapen, en vooral niet omdat je pijn hebt door je maandstonden. Over menstruatie wordt niet overal openlijk gepraat. Waar komt dat taboe vandaan? ‘Binnen de westerse cultuur wordt meestal verwezen naar het Oud Testament, waarin beschreven staat dat vrouwen geen seks mogen hebben als ze ongesteld zijn’, zegt Kaat Wils, historica aan de KU Leuven.

Kaat Wils

Kaat Wils is historica en hoogleraar aan de KU Leuven. Ze doet onderzoek naar de geschiedenis van de moderne humane en biomedische wetenschappen, de geschiedenis van gender en lichamelijkheid, onderwijsgeschiedenis en religiegeschiedenis. Ze is voorzitter van de European Association for the History of Medicine and Health.

Heeft het christendom dan het taboe op menstruatie geïnstalleerd?

‘Bij de Grieken was menstruatie alleszins veel minder een taboe. Daar keek men naar menstruatie vanuit het ruimere kader van de humorenleer. De mens werd geacht uit vier lichaamssappen te bestaan: bloed, flegma, gele gal en zwarte gal. Die vier sappen moesten in evenwicht zijn, en dat evenwicht werd in stand gehouden door bijvoorbeeld te bloeden, te zweten, te urineren.’

‘De menstruatie was een soort zuivering, een manier waarop het lichaam zich bevrijdt van overtollige stoffen. Bij mannen gebeurde dat dan via zweet. Vrouwen die borstvoeding gaven, en dus niet menstrueerden, bleven in balans doordat ze melk uitscheidden. Overtollig bloed werd dan zogezegd omgezet in melk. Het was op zich een logisch systeem. Deze interpretatie is blijven doorleven tot de achttiende eeuw.’

‘En, interessant is: menstruatie was geen exclusief vrouwelijk fenomeen. Tot de achttiende eeuw vind je bronnen die spreken van mannen die menstrueerden.’

Wat moeten we ons voorstellen bij menstruerende mannen?

‘Dat konden bijvoorbeeld bloedende aambeien zijn. Artsen vonden dat gezond want het was een manier om het lichaam te zuiveren.’

Wat was dan de invloed van het christendom?

‘Het Oude Testament vermeldt dus een, vrij technisch, verbod op seks tijdens de menstruatie. De christenen zijn dat verbod gaan verbinden met de zondeval. Eva had niet geluisterd naar wat God van haar vroeg en wordt daarvoor gestraft met maandelijkse bloedingen. Seks wordt verbonden met zonde als het niet gericht is op voortplanting. Hetzelfde geldt eigenlijk voor de joodse en islamitische traditie. En dat wordt ingepast in die Griekse humorenleer. Menstruatie wordt verbonden met zonde en met onzuiverheid.’

‘In de loop der tijd komen er heel wat regeltjes bij. Vrouwen mogen niet te communie gaan als ze ongesteld zijn, ze mogen niet koken, en als ze mayonaise maken, zal die schiften. Zulke regeltjes vind je over de hele wereld terug, in alle culturen. Ze zijn bij ons gangbaar gebleven tot diep in de twintigste eeuw. In andere delen van de wereld waren er bijvoorbeeld menstruatiehutten, waarin vrouwen zich enkele dagen afzonderden. Dat hoef je trouwens niet per se als onderdrukkend te zien. Het kan ook een positieve, identiteitsversterkende ervaring zijn.’

Het Griekse denken over het lichaam blijft doorleven tot in de achttiende eeuw, zei u. Wat komt er daarna?

‘Eind 18^de, begin 19^de eeuw ontstaat er een associatie tussen menstruatie en vrouwelijke zwakte, ziektes en mentale aandoeningen. Het humorale denken is afgeschreven en er ontstaat een ander begrip van de mens, dat gebaseerd is op de biologie en het biologisch onderscheid tussen man en vrouw. Het humorale model ging uit van één ‘basismens’, een vrouw werd gezien als een naar binnen gekeerde man – de penis was zogezegd naar binnen gekeerd. Pas in de 19^de eeuw begint men mannen en vrouwen als heel verschillend te zien.

Onder invloed van de empirische wetenschap begint men meer en meer te geloven dat het wezen van wat het is om man of vrouw te zijn in biologische kenmerken zit. Voor de Grieken was een man niet in de eerste plaats iemand met een penis, maar iemand die op het forum zijn stem kon verheffen, iemand die een meester was. Vanaf de achttiende, negentiende eeuw worden biologische verschillen de basis om de genderrollen van mannen en vrouwen te legitimeren. De menstruatie wordt dan een heel belangrijk aspect van wat het is vrouw te zijn. Dat gaat heel ver. Als je 19^de-eeuwse medische tijdschriften leest, lijkt het soms alsof de menstruatie het enige definiërende van de vrouw is – en dan vooral de tientallen problemen die er zogezegd mee gepaard gaan.’

Wordt menstruatie dan aangegrepen om vrouwen te discrimineren?

‘Ja. Er is vanaf het einde van de 18^de eeuw voor het eerst een debat of vrouwen toegang hebben tot burgerschap en de publieke ruimte mogen bezetten. Het is geen toeval dat men elk argument aangrijpt om de onderdrukking van vrouwen te legitimeren. Hoe meer menstruatie met ziekte in verband wordt gebracht, hoe meer argumenten men heeft om vrouwen te verhinderen om te studeren, aan politiek te doen of advocaat te worden. Studeren of werken is te zwaar voor vrouwen, ze zouden menstruatieproblemen krijgen, ongezonde kinderen krijgen, gek worden. Is een vrouw moe, dan wordt dat gelinkt aan een problematische menstruatie. De menstruatiecyclus zorgt ervoor dat vrouwen irrationeel, onbetrouwbaar en labiel zijn. Je moet maar eens googelen op de termen ‘menstruation’ en ‘folie’. Je komt direct op tientallen publicaties van artsen die wijzen op gevaren die verbonden zijn met menstruatie.’

Nu is menstruatie al lang geen issue meer om als vrouw niet te werken of in de politiek te gaan. Waar is het omslagpunt gekomen?

‘In het begin van de 20^ste eeuw. Een aantal factoren spelen daarbij een rol. Rond 1900 is er in Europa paniek over de dalende geboortecijfers. Er is angst voor ontvolking. We hebben een sterk vrouwbeeld nodig, en moeten af van het beeld dat vrouwen de hele tijd moe zijn en lijden aan hun menstruatie, is het idee. Daarnaast is er een feministische beweging, die strijdt voor het recht om te studeren, om advocaat of dokter te worden. En tijdens de Eerste Wereldoorlog hebben vrouwen het werk van de afwezige of gesneuvelde mannen overgenomen, waardoor duidelijk wordt dat ook vrouwen uit de hogere sociale klassen wel degelijk kunnen werken. Dat past ook in het opkomende kapitalisme: werkkrachten, ook vrouwen, moeten altijd beschikbaar zijn. Tegelijk is er voor het eerst wetenschappelijke kennis over de vrouwelijke cyclus en over geslachtshormonen.’

‘Je kunt denken: dat is goed. De vrouw wordt als sterk en krachtig gezien. We hebben ons ook bevrijd van het christelijke menstruele taboe. Maar er is een ander taboe in de plaats gekomen: een taboe dat zich vertaalt in de dwang van de discretie. Sinds het begin van de 20^Ste eeuw moeten vrouwen doen alsof ze niet menstrueren.’

Waar komt dat idee vandaan, dat we het moeten verstoppen?

‘In het begin is dat vrij bewust ingezet als onderdeel van de voorlichting voor meisjes. Met de boodschap dat vrouwen allerminst het slachtoffer zijn van hun menstruatie, dat ze niet zwak zijn. Voor een stuk is dat empowerend. Maar de prijs ervoor is zwaar: een nieuw taboe. De norm is mannelijk, vrouwen mogen meedoen als ze niet tonen dat er iets bijzonders is aan hun lichaam. Menstruatieproducten passen in dat plaatje. Tampons, die in de jaren vijftig op de markt komen, zijn in dat opzicht een godsgeschenk. Zo kun je nog beter verbergen wat er aan de hand is dan met maandverband.’

U zegt dat het taboe is ingezet bij de voorlichting. Hoe gebeurde dat dan?

‘Vanaf de jaren 1960 wordt er op school voorlichting gegeven. Leerlingen krijgen een technische uitleg, en menstruatie wordt vooral voorgesteld als een mislukte bevruchting. Vaak wordt de les gegeven door de pastoor of door een zuster. Zo kan de Kerk controle houden op wat er verteld wordt over seksualiteit.’

‘Ik zat zelf in de jaren tachtig in de middelbare school en kreeg voorlichting van een zuster. Zij gaf een dubbele boodschap: zwijg hierover en wees flink. Die boodschap gaat terug op die vroeg 20^ste-eeuwse visie op menstruatie: je moet er niet flauw over doen, praat er niet over en praat elkaar vooral niet aan dat het lastig is. Dat is jammer, want iedereen weet dat het soms lastig is en dat je hevige buikpijn kunt hebben. Waarom kun je niet gewoon op het werk zeggen dat je buikpijn hebt door je regels?’

Is dat nog altijd zo? Vandaag zijn we ruim honderd jaar verder dan de begindagen van deze dwang om discreet te zijn. Is er nog altijd een taboe?

‘Ik denk het wel. Vrouwen doen nog altijd geen witte broek aan als ze ongesteld zijn. Stel dat iemand iets zou zien … Ik herinner me een sociaal-psychologisch experiment in een sollicitatiesetting. Een sollicitant wil iets nemen uit haar tas. Bij de ene groep valt er een haarspeld op de grond. Bij de andere groep een tampon. Als er een tampon te zien is, wordt de sollicitant onzekerder, en diegene die het gesprek afneemt, krijgt een slechtere indruk van de kandidaat. Als zichtbaar wordt dat een vrouw menstrueert, gaat haar gezag naar beneden. Daarom zijn we met z’n allen beducht om die menstruatie verborgen te houden.’

Toch heb ik de indruk dat het taboe langzaamaan afbrokkelt.

‘Absoluut. Dat zie je ook bij academici. Ik was gisteren dit interview aan het voorbereiden en het eerste boek waar ik op stootte, was er een van duizend bladzijden met als titel Critical Menstrual Studies. Het is een teken van deze tijd dat dat bestaat: een boek met allerlei kritische benaderingen, rond reclame, de rol van godsdienst, het translichaam … Dertig jaar geleden zou men niet eens hebben geweten waar dit over ging. Er is meer openheid om de vaste categorieën van mannelijkheid, vrouwelijkheid, het lichaam en ongelijkheid te bevragen en zichtbaar te maken.’

Ongesteld

Meer weten? In de podcast Ongesteld stelt wetenschapsjournalist Liesbeth Gijsel alle ongestelde vragen over menstruatie.

In aflevering 1 vertelt Hannah (16) over haar eerste keer. ‘Je gaat niet voor de hele speelplaats roepen: Hé gasten, ik heb mijn regels.’ 

De andere afleveringen vind je hier en in je podcastapp.