Waarom het populisme hoogtij viert

De maatschappij is voortdurend in beweging, en dat heeft een ontwrichtend effect op ons sociale leven. Eind 18de, begin 19de eeuw vielen gemeenschappen tijdens de industriële revolutie uit elkaar doordat mensen wegtrokken op zoek naar werk. De val van de grote wereldrijken begin 20ste eeuw herschikte naties en nationale identiteiten, en de Grote Depressie van de jaren 1930 sloeg de toekomstperspectieven van velen aan diggelen. Ook het begin van de 21ste eeuw wordt gekenmerkt door snelle en overweldigende verandering: globalisering, migratie, technologische omwenteling, onbeperkte toegang tot informatie, sociopolitieke instabiliteit, de automatisering van werk, klimaatverandering.

De mens heeft nood aan een duidelijk beeld van zichzelf en van zijn plek in de wereld. Voor velen werken het tempo en de schaal van al die veranderingen vervreemdend. Dat komt doordat ons zelfbeeld een fundamenteel ordenend principe is voor wat we waarnemen, voelen, denken en doen. Dat beeld ligt normaal gezien verankerd in hechte interpersoonlijke relaties – met vrienden, familie en partner – en in de sociale groepen en categorieën waartoe we behoren en waar we ons mee vereenzelvigen, zoals onze nationaliteit, religie, etniciteit en beroepskeuze. Het helpt ons met enige zekerheid te voorspellen hoe anderen naar ons kijken en ons zullen bejegenen.

Stel je voor dat we ons complexe leven zouden moeten leiden met een voortdurend gevoel van onzekerheid over wie we zijn, hoe we ons moeten gedragen en hoe sociale interacties zullen verlopen. We zouden compleet het noorden kwijt zijn; overmand door angst, stress, mentale uitputting en het gebrek aan controle. Die onzekerheid kan als een spannende uitdaging aanvoelen, maar alleen als we de materiële, sociale en psychologische middelen hebben om ze te overwinnen. Als we niet goed toegerust zijn, kan ze voelen als een onoverkomelijke bedreiging voor onszelf en onze plek in de wereld.

Gewoonlijk is onzekerheid over jezelf een gevoel waar je liever van af wilt. Een groeiende onzekerheid over wie je bent en hoe je in dit snel veranderende landschap thuishoort, kan een probleem vormen voor de maatschappij – en dat blijkt nu inderdaad het geval. Burgers zoeken hun heil bij autoritaire leiders, en in ideologieën en wereldbeelden die de loftrompet steken over een mythisch verleden. Uit angst voor de medemens die anders is dan wij, klampen we ons vast aan homogeniteit. De vrijheid om je alleen van informatie te bedienen die bevestigt wie je bent of wie je graag zou willen zijn, werkt bedwelmend. Zo neemt het populisme wereldwijd hand over hand toe.

Sociale groepen zijn een krachtige hefboom voor identiteit. Ze kunnen erg doeltreffend onzekerheid wegwerken, vooral als ze een uitgesproken karakter hebben en als de leden zich onderling verbonden voelen.

Groepen spelen een centrale rol in het verankeren van wie we zijn. Dat komt doordat het sociale categorieën zijn, en uit onderzoek blijkt dat we voortdurend in categorieën denken. Mensen omschrijven anderen als leden van de ‘wij-groep’ of van de ‘zij-groep,’ en schrijven hen de eigenschappen en sociale positie van die groep toe. Zo scheppen we een subjectieve wereld waarin groepen intern homogeen zijn, en waarin de verschillen tussen groepen worden uitvergroot en gepolariseerd vanuit een etnocentrische gedachte. Doordat we ook onszelf in een categorie plaatsen, internaliseren we de kenmerken van de wij-groep als een deel van wie we zijn. Op zoek naar onze sociale identiteit omringen we ons met anderen die net zijn zoals wijzelf.

Die sociale categorisatie, het psychologische proces waarbij mensen zich vereenzelvigen met een groep en zich gedragen als groepsleden, verankert en omlijnt ons zelfbeeld. Het wijst ons een identiteit toe die voorschrijft hoe we ons moeten gedragen, wat we moeten denken en hoe we de wereld moeten zien. Bovendien maakt het de interactie met anderen voorspelbaar. Het helpt ons in te schatten hoe mensen ons zullen bejegenen en beoordelen, en het geeft ons een krachtige bevestiging van onze identiteit. Mensen zoals wij – leden van de wij-groep – valideren wie we zijn.

Die dynamiek van onzekerheid en sociale identiteit hoeft op zich niet negatief te zijn. Ze vormt de basis van de collectieve organisatie die de maatschappij kenmerkt. Veel verwezenlijkingen vereisen de coördinatie van velen ten dienste van gemeenschappelijke doelen. Het wordt wél een probleem wanneer het gevoel van onzekerheid en bedreigde identiteit acuut is en blijft zeuren. Dan ervaren we een overweldigende nood aan een identiteit die ons van die ontredderende en beangstigende gevoelens verlost.

Sommige kenmerken van groepen en sociale identiteit helpen ons uitstekend om ons meer zelfverzekerd te voelen. Vooral als de groep zich duidelijk onderscheidt van andere groepen, en als er ondubbelzinnige grenzen getrokken zijn tussen wie erbij hoort en wie erbuiten valt. Intern moet de groep een heldere – doorgaans hiërarchische – structuur hebben. Die kenmerken brengen cohesie en homogeniteit, waardoor de groepsleden zich verlaten op elkaar en aan één zeel trekken. Ze hebben het gevoel van een gedeeld lot.

Diversiteit en afwijkende meningen brengen onzekerheid terug, en zijn dus te vermijden. Als ze toch opduiken, treden zowel individuen als de groep kordaat op om ze in de kiem te smoren. Zo ontstaat een klimaat van verdachtmaking dat kan uitgroeien tot vervolging van vermeende andersdenkenden, en waarin persoonlijke aversies en vetes kunnen escaleren onder het mom van de groepscohesie die beschermd moet worden.

Het is cruciaal dat de leden aanvaard worden en het volledige vertrouwen genieten – niet alleen voor de groep, maar ook voor de leden zelf. Ze willen er zo graag bij horen, want dan staat hun identiteit vast en smelt de onzekerheid weg. Nieuwe leden en kandidaat-leden zullen voor de groep door het vuur gaan om te bewijzen dat het hen menens is. Zij lopen een hoog risico om door te slaan in blind fanatisme en te radicaliseren. Neonazi’s en white supremacy-racisten die zich schuldig maken aan terroristische gewelddaden en rassenhaat illustreren dat gevaar.

De sociale identiteit van zulke groepen mag ook niet complex zijn. Het moet meteen duidelijk zijn wat ‘de waarheid’ is. Er is geen ruimte voor subtiliteit en nuance, want die vormen een beletsel voor het wegwerken van onzekerheid. Als het glashelder is waar de groep voor staat, weten de leden wat ze moeten voelen, denken en doen. De identiteit wordt aangewakkerd door een doorgedreven ideologie die weerzinwekkende en moreel verwerpelijke zij-groepen aanwijst als ‘de vijand,’ de baarlijke duivel. Zo’n omgeving is een vruchtbare voedingsbodem voor complottheorieën, want zo worden zij-groepen gebrandmerkt als mikpunt voor represailles.

Als onzekerheid over zichzelf mensen ertoe drijft om zich te vereenzelvigen met een groep, dan moeten ze wel precies weten wat de identiteit van die groep is. Wanneer je op zoek bent naar betrouwbare informatie, waar ga je die dan halen? In de eerste plaats bij de leider van jouw groep.

Onlangs is onderzocht hoe onzekerheid beïnvloedt wat voor soort leiders we verkiezen. De resultaten zijn onrustwekkend. Mensen willen dat iemand hen zegt wat ze moeten doen – en liefst iemand die ze kunnen vertrouwen als ‘een van ons.’ Onzekere mensen blijken een voorkeur te hebben voor assertieve en autoritaire tot zelfs autocratische leiders, die onomwonden en in zwart-wit bekrachtigen ‘wie we zijn.’ Aan open, genuanceerde en gelaagde formuleringen van identiteit hebben ze geen boodschap. Nog alarmerender is dat onzekerheid leiders in het zadel helpt met de eigenschappen van de zogeheten ‘duistere drie’: machiavellisme, narcisme en psychopathie.

Mensen gaan hun informatie ook zoeken bij ‘mensen zoals zij’ die de identiteit van de groep belichamen, en die de wereld op dezelfde manier zien als zijzelf. Dat kunnen vrienden of kennissen zijn, of bronnen zoals radio en televisie. Maar tegenwoordig zoeken mensen vooral online naar antwoorden.

Het internet is de plaats bij uitstek om het ongemak van onzekerheid te verdringen. Het biedt non-stop informatie, waar je zelf datgene uit plukt wat in jouw straatje past. Bovendien word je gestuurd door algoritmes achter de schermen. Daardoor krijg je alleen informatie te zien die je eigen identiteit bekrachtigt. De confirmation bias, de universele menselijke voorkeur voor bevestiging, is bijzonder sterk bij onzekerheid. Zo raakt de wereld opgesplitst in universa van informatie en identiteit die de samenleving polariseren. Online kunnen mensen groepen opzoeken waar ze in het echte leven niet zo makkelijk aansluiting bij zouden vinden.

Het internet versterkt de confirmation bias bij onzekerheid nog meer doordat mensen omringd willen worden door gelijkgestemden. De contouren van de ‘waarheid’ vallen samen met die bubbel van sociale identiteit. Zo zijn er geen absolute waarheden, en is er geen reden om andere zienswijzen te verkennen en te verwerken. Dat zou immers funest zijn voor de doeltreffendheid van sociale identiteit bij het wegwerken van onzekerheid. Dat helpt te verklaren waarom we met z’n allen blijven hangen in steeds homogener klinkende echokamers die onze identiteit bekrachtigen.