Sommige vrouwen hebben voor hun menstruatie zulke zware psychische problemen dat dit hun dagelijks leven hypothekeert. De wetenschap krijgt langzaam zicht op deze ernstige vorm van het premenstrueel syndroom.
Wanneer advocaat Gabriel John Utterson voor het eerst over de duistere Edward Hyde hoort praten, krijgt hij koude rillingen. Hyde zou een kind meedogenloos op de grond hebben gesmakt en vervolgens vertrappeld hebben. Utterson heeft er geen flauw idee van dat die onstuimige, angstaanjagende Mr. Hyde in werkelijkheid het alter ego is van zijn vriend Dr. Jekyll. Mr. Hyde brengt geregeld het slechtste in de goedhartige arts naar boven.
Sommige vrouwen voelen zich in de dagen voor hun menstruatie precies zoals het hoofdpersonage uit de beroemde roman van Robert Louis Stevenson uit 1886: soms veranderen ze in Mr. Hyde. In de twee weken voor hun menstruatie kampen ze met zware psychische problemen: ze zijn extreem prikkelbaar, soms zelfs ronduit agressief. Zij lijden aan de zwaarste vorm van het premenstrueel syndroom (PMS): de premenstruele dysfore stoornis (PMDD).
‘Vrouwen met PMDD voelen zich in de tweede helft van hun cyclus een volstrekt andere persoon: ze doen of zeggen dingen waarvan ze weten dat die fout zijn. In extreme gevallen slaan ze hun kinderen, schreeuwen ze tegen hun partner en gooien ze met het meubilair,’ zegt Anke Rohde, afdelingshoofd van de dienst gynaecologische psychosomatiek van het universitaire ziekenhuis van Bonn (Duitsland).
Het zwaarst valt het hen als ze hun kinderen slecht behandelen. ‘Als een orthopedagoge die veel waarde hecht aan een goede opvoeding plots uitvliegt of een klap uitdeelt, is dat ook voor haar ontzettend moeilijk’, zegt Rohde. Omdat de symptomen elke maand terugkeren, is het risico op problemen in het gezin of op het werk reëel. Meestal vormen conflicten thuis of ergens anders de aanleiding om hulp zoeken.
Controleverlies
Hoewel de diagnose PMDD gemakkelijk te stellen is, moeten veel vrouwen het jarenlang zonder de juiste hulp doen. Artsen denken niet aan PMDD, maar zien bijvoorbeeld een probleem van impulscontrole. Of ze doen de klachten af als de gebruikelijke stemmingswisselingen die nu eenmaal bij het vrouw-zijn horen. Dat kan hen niet eens verweten worden. PMS heeft niet per se behandeling nodig. PMDD – de zwaarste vorm – is niet genoeg bekend. De stoornis staat niet vermeld in de medische diagnosebijbel ICD-10 (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems).
Een dagboek van twee maanden geeft makkelijk uitsluitsel of het om PMDD gaat
Maar er is beterschap in zicht: sinds 2013 staat PMDD als aparte affectieve stoornis in het diagnostische handboek voor psychische aandoeningen DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders). ‘Dat zou de diagnose in de toekomst toch makkelijker moeten maken’, hoopt Stephanie Krüger, hoofdarts in het centrum voor geestelijke vrouwengezondheid in Berlijn.
Hoeveel vrouwen last hebben van PMS is moeilijk vast te stellen. Naargelang de studie en de definitie merkt 20 tot 50 procent van de vrouwen in haar vruchtbare jaren lichte tot matige symptomen van het premenstrueel syndroom, zoals pijnlijke spanningen, gezwollen borsten of buik, neerslachtigheid, vermoeidheid of prikkelbaarheid. Meestal verdwijnen die klachten bliksemsnel na het doorkomen van de menstruatie.
1 tot 8 procent van de vrouwen heeft zoveel last van de symptomen dat zij onder de definitie van PMDD vallen. De grenzen zijn niet strak afgebakend. Naast de gebruikelijke lichamelijke en geestelijke PMS-klachten lijden deze vrouwen vooral onder uitgesproken stemmingswisselingen, emotionele spanningen, aanhoudende prikkelbaarheid en woede en/of depressieve neerslachtigheid. Die symptomen treden in meerdere, opeenvolgende cycli op en houden geen verband met andere psychische aandoeningen. Ze zijn zo uitgesproken dat het sociale leven er thuis en op het werk onder lijdt.
‘Ze verliezen controle’, zegt Rohde. ‘Daarom werken sommigen hun belangrijke afspraken en taken bewust af in de eerste helft van hun cyclus. Vanaf het midden van hun cyclus hebben ze het gevoel dat het PMDD-zwaard van Damocles hen boven het hoofd hangt.’
Voor een officiële diagnose moeten vrouwen minstens twee maanden een dagboek bijhouden. ‘Dat maakt het makkelijk om PMDD te onderscheiden van andere psychische aandoeningen. Voor de vrouwen in kwestie is zo'n dagboek vaak een aha-erlebnis: ze zien plots een duidelijk verband tussen hun symptomen en hun cyclus, en zijn vaak opgelucht dat hun klachten een biologische basis hebben’, zegt Krüger. Hetzelfde geldt meestal ook voor hun
partner en kinderen.
Antidepressiva
De wetenschap begrijpt nog steeds niet helemaal hoe PMS in al zijn gradaties en vormen precies ontstaat. Het is wel duidelijk dat de vrouwelijke geslachtshormonen progesteron en de oestrogenen (oestradiol, oestron en oestriol) een rol spelen: vrouwen die weinig van deze hormonen produceren, krijgen de stoornis niet. Zoals vrouwen in de overgang of bij wie de eierstokken zijn weggenomen. Ook zwangere vrouwen hebben er geen last van. De wijdverspreide mening dat PMS een kwestie is van hormonen die op hol slaan, klopt echter niet.
Uit onderzoek blijkt dat de hormonen bij deze vrouwen niet meer of minder schommelen dan bij vrouwen zonder klachten. De oorzaak ligt dus niet bij de hormoonconcentraties zelf. Veel onderzoekers gaan er dan ook van uit dat vrouwen met PMS en vooral met PMDD gevoeliger reageren op de natuurlijke hormoonschommelingen tijdens de menstruatiecyclus.
Peter Schmidt (National Institutes of Health in Bethesda, VS) kon dat al in 1998 overtuigend aantonen met een experiment. Hij bracht vrouwen met PMDD en vrouwen zonder premenstruele klachten kunstmatig in de menopauze door hen leuproreline te geven, dat de productie van de geslachtshormonen onderdrukt.
Daarop verdwenen de PMDD-symptomen bij de vrouwen in kwestie volledig. Zodra ze vervolgens oestradiol en progesteron kregen, volgens de normale dosering van het lichaam, staken de symptomen opnieuw de kop op. ‘Vrouwen die niet aan PMDD lijden en die dezelfde hormoonmanipulatie doormaken, kregen die symptomen niet’, zegt Schmidt. ‘Tegenwoordig gaan we er dan ook van uit dat vrouwen met PMDD de hormoonsignalen anders verwerken in hun hersenen. Waarom sommigen veel gevoeliger op die signalen reageren dan anderen, blijft onduidelijk. We zijn nu pas met onderzoek hiernaar gestart.’
Stephanie Krüger verwijst ook naar de hersenen als trigger: ‘Vroeger wisten we niet dat vrouwelijke geslachtshormonen met de hersenen communiceren. Vandaag is duidelijk dat ze inwerken op het neurotransmittersysteem in het brein en op die manier ook slaap, stemming en seksualiteit beïnvloeden.’ Deze boodschapperstoffen staan in voor de verwerking en overdracht van signalen in het centraal zenuwstelsel. Studies hebben aangetoond dat oestrogenen en progesteron vooral invloed hebben op de neurotransmitter serotonine. Die zorgt voor innerlijke rust en tevredenheid, en remt tegelijk gevoelens van angst af. Depressies en aanvallen van agressie gaan dikwijls gepaard met onder meer een gebrek aan serotonine.
Bijgevolg vinden vrouwen met PMDD vaak baat bij het slikken van serotonineheropnameremmers, die normaal voor depressies worden voorgeschreven. Ze zorgen ervoor dat de beschikbare serotonine langer blijft doorwerken. ‘Bij PMDD volstaat soms al een geringe dosering en werkt het medicijn onmiddellijk, wat bij depressies niet het geval is’, licht Anke Rohde toe. Vrouwen kunnen de medicijnen continu innemen, ofwel alleen als de symptomen opduiken.
Hormoontherapie
Als antidepressiva niet aan de orde zijn, kunnen ook hormonen helpen. Zo onderdrukt de pil de eisprong en dus ook hormoonschommelingen. Ook het hormoonspiraaltje kan nuttig zijn. Een veelgebruikte therapie is het slikken van de anticonceptiepil. Verder is het belangrijk om stress te vermijden, omdat die PMS en PMDD erger maakt. ‘Als de behandeling aanslaat, is het voor de vrouw in kwestie een zegen, al blijft het een bevreemdende gedachte dat hormonen zoveel invloed op haar stemming hebben’, zegt Krüger.
Volgens Krüger en Rohde is meer interdisciplinaire samenwerking wenselijk. ‘Gynaecologen houden zich niet bezig met psychische symptomen en psychiaters kennen de finesses van de vrouwelijke cyclus niet. En dus schrijven gynaecologen geen antidepressiva voor en psychiaters geen hormonen’, merkt Krüger kritisch op. Niet alleen vrouwen met zware PMS zouden baat hebben bij deze manier van behandelen, maar ook mensen met andere psychische aandoeningen zoals depressies of angststoornissen. Want ook die worden door hormonale schommelingen beïnvloed. Vaak worden de symptomen erger in de tweede helft van de cyclus. Eigenlijk zou het zorgvuldig bekijken van de hormonale situatie van een vrouw bij een standaard medisch onderzoek moeten horen.
