Wat als je een xtc-pil gewoon in een winkel kon kopen? Deze en gelijkaardige vragen staan centraal in de XTC-Expo in Gent. Initiatiefnemer, en onderzoeker aan de VUB, Steven Debbaut wil mensen doen nadenken over een effectiever drugsbeleid. De expo start op 14 april en loopt tot 15 mei. In dit artikel stelde Liesbeth Gijsel, hoofdredacteur van Eos Psyche&Brein, ook al de vraag wat er zou gebeuren als drugs legaal waren. Het artikel verscheen in november 2021 in Eos Wetenschap.

8 maart 2019, 3 uur ’s nachts. Ik schrik wakker van een hevige knal. In mijn straat is een granaat ontploft. Ik bevind me plots middenin de war on drugs. De politie palmt mijn wijk in Antwerpen-Noord in, mobiele camera’s houden alles en iedereen in de gaten, er volgen identiteitscontroles. Antwerps burgemeester Bart De Wever staat een harde aanpak voor, en sneert naar ‘yogasnuivers’ die de criminaliteit mee in stand houden.

Twee jaar later is er weinig veranderd. In 2020 is, ondanks de coronacrisis en het stilgevallen transport, 65 ton coke onderschept in de Antwerpse haven. Een nieuw record. Het is geen teken dat de strijd resultaat boekt, maar dat de drugs blijven toestromen.

Ook het gebruik stijgt. Uit cijfers van gezondheidsinstituut Sciensano blijkt dat het aantal 15- tot 64-jarigen dat ooit cannabis gebruikt tussen 2001 en 2018 verdubbeld is van een op de tien naar een op de vijf. 8 procent van de 15- tot 34-jarigen zegt (bijna) dagelijks cannabis te gebruiken. In dezelfde periode stijgt het percentage voor andere drugs van 4 naar 9 procent. Ruim 1 procent van de Belgen zijn intensieve druggebruikers. Meestal gaat het om cocaïne of xtc. Het gebruik van illegale drugs was in België nog nooit zo hoog.

Drugsgerelateerd geweld blijft geregeld de kop opsteken. In Nederland zijn advocaat Derk Wiersum en journalist Peter R. de Vries (wellicht) het slachtoffer geworden van de drugsmaffia. Het aantal drugslabs bij ons blijft toenemen, er wordt geëxperimenteerd met ingrediënten. In 2020 werden in Europa 46 nieuwe psychoactieve stoffen (NPS) opgemerkt, wat het totale aantal bekende psychoactieve stoffen op 830 brengt.

Nochtans gaat in België ruim een derde van het geld dat besteed wordt aan de drugsproblematiek naar repressie, een stijging met 15 procent tegenover 2008. De rest is voor hulpverlening. Preventie krijgt slechts kruimels toebedeeld. ‘De internationale verdragen over drugs stoelen op drie belangrijke doelstellingen’, zegt criminoloog Tom Decorte (Universiteit Gent). ‘Zo weinig mogelijk criminaliteit, zo weinig mogelijk gebruik en zo weinig mogelijk schade voor gebruikers. Op alle drie de gebieden zijn we faliekant gezakt.’ De repressieve aanpak werkt contraproductief, concludeert hij.

Decorte doet al ruim twintig jaar onderzoek naar drugsfenomenen en is een groot pleitbezorger van de legalisering van alle drugs. Dat zou het goedje minder lucratief maken om er als crimineel je geld mee te verdienen. Decorte krijgt bijval. In februari lanceerde een groep experts en burgers een campagne voor de regulering van drugs, onder de noemer ‘Unhappy Birthday’ – een verwijzing naar de honderdste verjaardag van het verbod op drugs in België.

‘Legaliseren en reguleren staat niet gelijk aan de risico’s minimaliseren, en zeker niet aan druggebruik promoten’, zegt Decorte. ‘We gaan met een ander arsenaal aan wapens de strijd verderzetten.’

Als een legalisering inderdaad de criminaliteit indijkt, is dat dan een goed idee? Welke impact zal dat hebben op de volksgezondheid?

‘Op mijn veertiende, vijftiende, heb ik voor het eerst wiet gerookt’, zegt Jens* (27). ‘’s Avonds, in het park, met een oudere vriend.’ Als jonge twintiger begon Jens ook met andere drugs te experimenteren. Xtc, MDMA, lsd, truffels. En cocaïne. ‘Je kunt er heel gemakkelijk aan geraken. Binnen het halfuur kun je alles aan huis laten leveren.’

Inderdaad, loop ’s avonds in een stad als Antwerpen de straat op en je kunt niet naast de dealers kijken. Wandel door een park en de wietgeur komt je tegemoet. Ga naar een club en partydrugs zijn overal.

Drugs legaliseren biedt de mogelijkheid om er meer grip op te krijgen, menen de voorstanders. ‘We hebben al genoeg problemen met alcohol. Daarom heb ik lang gedacht dat drugs legaliseren een slecht idee is’, zegt psychiater Frieda Matthys (VUB). Ze is verslavingsexpert, verbonden aan het hulpverleningscentrum Free Clinic en voorzitter van de Vlaamse Vereniging voor Psychiatrie. ‘Maar een verbod zorgt voor problemen, niet voor oplossingen. Als je drugs legaal maakt, kun je meer invloed hebben op het gebruik.’

‘Vijfentwintig jaar geleden zou ik nooit gezegd hebben dat ik drugs wilde legaliseren’, geeft ook Cathy Matheï** toe. Matheï was professor huisartsgeneeskunde aan de KU Leuven, en betrokken bij de Free Clinic en medestander van Unhappy Birthday. ‘De praktijk in de Free Clinic heeft me van mening doen veranderen.’

Volgens Matheï heeft de illegaliteit van drugs kwalijke gevolgen voor de gebruikers. ‘Doordat het illegaal is, is er geen kwaliteitscontrole. Drugs worden versneden, of versterkt, om meer winst te kunnen maken of makkelijker te kunnen smokkelen. Omdat je niet weet hoe sterk ze zijn, loop je meer risico op een overdosis.’

Het Europees drugsrapport 2021 bevestigt. De zuiverheid van cocaïne is de afgelopen tien jaar stelselmatig gestegen – waardoor het goedje krachtiger werd. In cannabis stijgt het THC-gehalte, wat het risico op een psychose doet toenemen (zie kaderstuk ‘Word je schizofreen van wiet?’). En plantaardige wiet wordt tegenwoordig vaak versneden met synthetische cannabinoïden, waardoor het risico op een overdosis, en zelfs de dood, zou stijgen. Worden drugs legaal, dan zou je kunnen opleggen wat erin mag zitten.

Jens kreeg al eens drugs van slechte kwaliteit in handen. ‘Ik heb die dan maar weggegooid.’ Met cannabis had hij één keer een slechte ervaring, toen hij op wereldreis was in Zuid-Amerika. ‘Tijdens het carnaval in Rio had ik wiet gerookt en ik werd paranoïde. Gelukkig besefte ik dat het door de cannabis kwam. Ik ben toen naar huis gegaan en gaan slapen. De volgende dag was het over. Sindsdien word ik wel vaker wat onrustig of ongemakkelijk van cannabis, daarom blow ik nu minder.’

Jens gebruikt met mate. ‘Alleen in het weekend, en met vrienden. Drugs maken feesten veel intenser. Over het algemeen ben ik heel gelukkig, maar mijn puurste geluksmomenten heb ik toch meegemaakt als ik xtc had genomen. Ik voel me dan zo verbonden met mijn vrienden, dat geluk wordt echt tastbaar. En als je met vrienden thuis eens een lijn snuift of truffels gebruikt, dan wordt dat een bijzondere ervaring.’

‘Bij hallucinogene drugs is er altijd één van ons ‘Bob’. Die gebruikt niet. Hij zorgt ervoor dat alles fijn en veilig verloopt. Hij legt bijvoorbeeld papier en kleurpotloden klaar, om de trip te sturen. Als er iets misgaat, dan kan hij alert reageren en bijvoorbeeld gesuikerde drank laten drinken – wat kan helpen bij een bad trip.’

De meerderheid van de druggebruikers ondervindt weinig problemen. 5 à 10 procent vertoont problematisch gebruik, of is verslaafd. Voor hen heeft de illegaliteit van drugs meer impact. Ze verliezen hun werk, komen in de kleine criminaliteit terecht om hun verslaving te blijven betalen, ze gebruiken stiekem, in onhygiënische omstandigheden. Wat stress geeft, en die stress verhoogt dan weer het risico op een overdosis.

‘Omdat deze gebruikers vaak een strafblad hebben, raken ze moeilijk opnieuw geïntegreerd in de maatschappij als ze zijn afgekickt’, zegt Matheï. ‘Een patiënt van me was verslaafd aan meerdere drugs, en had uiteindelijk alles onder controle behalve cannabis. Hij had in de gevangenis gezeten en was vrij onder voorwaarden. Die man functioneerde goed, deed vrijwilligerswerk. Maar hij werd betrapt met cannabis. Op dat moment riskeert hij terug in de cel te belanden, en alles wat hij heeft opgebouwd weer kwijt te raken.’

Een ander risico: wie afgekickt raakt van heroïne, stapt soms over op alcohol, omdat dat legaal is. ‘Maar alcohol is veel slechter voor je lijf dan heroïne.’

En dan is er nog de preventie. Ook die wordt bemoeilijkt doordat drugs illegaal zijn. ‘Ik heb op de middelbare school nauwelijks informatie over drugs gekregen, ook niet over cannabis’, zegt Jens. ‘Ik haal mijn informatie van het internet.’

Scholen kunnen geen fatsoenlijke informatie geven, zegt Matheï. Als een school dat toch doet, zullen sommige ouders op hun achterste poten staan. ‘Terwijl we weten dat de meeste jongeren in aanraking zullen komen met drugs. De meesten beginnen er onvoorbereid aan, gewoon omdat ze het aangeboden krijgen, omdat een vriend het neemt …’

‘Als cannabis legaal zou zijn, kun je hen waarschuwen om het bijvoorbeeld niet te combineren met alcohol. En dat je het beter rookt dan eet. Als je spacecake eet, dan duurt het een tijd voor je het effect voelt, en is het risico om te veel te gebruiken, groot. Roken geeft veel sneller effect.’

‘We moeten ontraden, niet verbieden’, zegt Matthys. ‘Geef jongeren de boodschap dat je druggebruik niet oké vindt, maar dat je hen ook niet ‘weggooit’ als ze het toch doen. Je legt uit wat er kan gebeuren als ze gebruiken, en waar ze hulp kunnen vinden als ze niet meer zonder kunnen.’

Ook het Vlaamse drugsexpertisecentrum VAD vindt dat cannabisbezit niet bestraft mag worden, en dat een regulering van het aanbod noodzakelijk is. Over andere drugs wil het zich niet uitspreken, wegens ‘onvoldoende wetenschappelijke evidentie’. ‘Als cannabis gelegaliseerd wordt, moet dat heel gecontroleerd gebeuren’, zegt Jani Pestana van VAD. ‘Het moet duidelijk zijn dat cannabis roken heel ongezond is, en schadelijk voor je longen. Overmatig gebruik is ook slecht voor de hersenen. Tegelijk weten we dat de grote meerderheid van de gebruikers er verantwoordelijk mee omgaat en met mate gebruikt.’

Voor minderjarigen moeten drugs verboden blijven, daarover zijn alle experts het eens. Maar een oudere vriend vragen om voor hen cannabis te kopen, is een koud kunstje. ‘Ik heb een dochter van twaalf’, zegt Decorte. ‘Over enkele jaren zal ze sowieso met cannabis in aanraking komen. Ik wil niet dat ze blowt, maar als ze het toch stiekem zou doen, dan heb ik liever dat ze een legaal geproduceerd product gebruikt dan dat ze wiet krijgt van een vriend die het op straat heeft gekocht, en die te krachtig kan zijn, of pesticiden en zware metalen kan bevatten.’

‘Vergelijk het met alcohol: voor jongeren onder zestien is dat ook verboden. Als zij zich op de zwarte markt zouden bevoorraden, met illegaal gestookte alcohol, dan zouden er doden vallen. Nu drinken ze een pintje dat een zestienjarige is gaan halen in de supermarkt.’

Als drugs legaal worden, zal het gebruik dan niet de hoogte in schieten? En net zo alomtegenwoordig worden als alcohol? De cijfers van regio’s en landen waar cannabis gelegaliseerd is, zijn lastig te interpreteren. In de Verenigde Staten is recreatief cannabisgebruik in sommige staten sinds een jaar of tien gelegaliseerd. Dat heeft er geleid tot een lichte stijging van het gebruik. Zowat zes op de tien gebruikers koopt nu op de legale markt.

‘Maar soms zie je een verschuiving’, zegt Pestana. ‘Wie sigaretten rookte, of alcohol dronk, stapt over naar cannabis. Dat is niet altijd een slechte zaak.’ En er zijn nog nuances bij de cijfers. Gebruikers zullen, nu het legaal is, mogelijk sneller toegeven dat ze blowen. En de legalisering is mogelijk niet (de enige) oorzaak van een stijgend gebruik, want ook in buurlanden waar cannabis verboden blijft, valt dezelfde trend op te tekenen.

Ook over problematisch cannabisgebruik kun je geen conclusies trekken, meent Pestana. ‘In sommige Amerikaanse staten stijgt het probleemgebruik; in andere daalt het. Maar wat zegt dat? Misschien is het stigma minder groot om naar de hulpverlening te stappen. Misschien zijn er weinig of veel verkooppunten per vierkante meter …’

‘Mochten alle drugs volgende week plots legaal zijn, zou ik wel wat gaan experimenteren’, zegt Jens. ‘Maar zodra ik het heb gehad, en weet wat het is, zal ik het wellicht weer alleen doen op momenten dat de context er zich toe leent.’

We mogen ons ook niet blindstaren op de VS. ‘Die Amerikaanse staten hebben cannabis gelegaliseerd om de gevangenissen leger te krijgen en om via taksen inkomsten voor de staat te realiseren. Die doelstellingen hebben niets te maken met volksgezondheid.’

We mogen druggebruik absoluut niet reguleren zoals alcohol, daarover zijn alle experts het roerend eens. Anders krijg je multinationals die met elkaar concurreren, zoveel mogelijk geld willen verdienen en reclame maken. ‘In de Verenigde Staten zijn weinig regels’, zegt Pestana. ‘Je ziet er ‘snoepjes’ met cannabis, even aantrekkelijk verpakt als een Mars- of Twix-reep. Of drankjes met THC, die er niet zo kleurrijk uitzien als breezers. We moeten lessen trekken uit onze ervaring met alcohol en tabak. Zeker voor alcohol komt het lakse beleid niet overeen met de impact op de gezondheid. En wat je eens hebt toegestaan, valt later moeilijk terug te schroeven. Je hebt neutrale verpakkingen nodig, met waarschuwings-labels en strenge regels. Na evaluaties kun je dan zien of versoepelen mogelijk is.’

Dan is Uruguay een beter voorbeeld, vindt Jens. Twee bedrijven krijgen er een licentie van de staat om cannabis te produceren. De overheid bepaalt hoeveel ze jaarlijks mogen produceren, en koopt de wiet vervolgens zelf op om die te verdelen onder de apotheken, die als verkooppunt dienen. Daarnaast kunnen vzw’s, de cannabis social clubs, hun eigen planten kweken. Ook thuisteelt is toegelaten. Reclame is verboden. Als gebruiker kun je je aansluiten bij een club, en zo je wiet kopen. Of je kunt, zonder voorschrift, terecht bij de apotheek – waar je je als gebruiker moet registreren. Controleurs waken over de kwaliteit.

Ook bij ons hebben cannabis social clubs kortstondig bestaan, nadat de regels rond cannabis wat losser werden in 2004. De vzw’s werden opgericht volgens het principe ‘één plant per lid’, en hadden banden met de drughulpverlening. Maar al snel volgden rechtszaken en werden de vzw’s noodgedwongen opgedoekt.

Het systeem van social clubs is interessant, meent Pestana. ‘Maar cannabis voor recreatief gebruik in de apotheek aanbieden, is een slecht idee. Je moet het medicinaal en het recreatief gebruik scheiden. Anders ga je insinueren dat drugs gebruiken gezond zou zijn.’ Maar hij blijft voorzichtig. ‘Eigenlijk weten we niet welk systeem in België kan werken. Voor de volksgezondheid zien wij voorlopig geen overduidelijk positieve resultaten van de legalisering van cannabis in andere regio’s. Ook geen negatieve, trouwens.’

Cannabis lijkt alleszins de drug die staat te dringen om als eerste legaal te worden. In 2023 legaliseert Luxemburg, als eerste EU-land, de productie, de verkoop en het gebruik van cannabis. In sommige andere landen, waaronder België, is het medicinaal gebruik van cannabis toegelaten. In Frankrijk en Duitsland woedt het politieke debat over legalisering.

Nederland heeft, in een pilootproject, tien licenties uitgedeeld voor legale cannabisteelt. Cannabisgebruik en -verkoop wordt er al sinds de jaren 1970 gedoogd. De productie bleef echter verboden, en zo kwam die in handen van criminele organisaties. Pestana: ‘De Nederlandse ervaring leert ons dat louter decriminaliseren van druggebruik een hele zwarte markt in gang zet voor de productie en de handel. Als je persoonlijk gebruik decriminaliseert, moet je nadenken over een gereguleerd aanbod. Kijk je naar cocaïne of heroïne, dan zit je in nog veel zwaardere criminele circuits dan met cannabis.’ Daar heeft Jens het moeilijk mee, als hij er bewust over nadenkt. ‘Het wringt dat ik door mijn druggebruik criminele organisaties steun.’

‘De dam is aan het breken’, zegt Decorte. ‘Cannabis zal het eerste zijn. Daarna volgen misschien de hallucinogene drugs als lsd, MDMA en xtc, omdat er steeds meer wetenschappelijke publicaties verschijnen over hun medicinale werking, onder andere tegen depressie.’

Ook voor andere drugs beweegt er al wat – ook in België. In navolging van Luik komen er in Brussel gebruikersruimtes, waar heroïnegebruikers in een veilige omgeving kunnen spuiten. Het verkleint het risico op een overdosis, vermindert maatschappelijke overlast en maakt de stap naar hulpverlening kleiner. In Gent krijgen criminele druggebruikers geen boete of celstraf, maar worden ze met zachte dwang richting hulpverlening gestuurd. Die aanpak zou nu navolging krijgen in heel België.

Grote voorbeeld hier is Portugal. Dat land heeft twintig jaar geleden alle druggebruik uit het strafrecht gehaald, nadat het geconfronteerd werd met een heroïne-epidemie. De decriminalisering ging gepaard met maatregelen gericht op preventie, hulpverlening en herintegratie van ex-verslaafden, bijvoorbeeld door actief werkgevers te motiveren om hen een kans te geven.

Er kwamen spuitenruil- en methadonprogramma’s en men experimenteert met gebruikersruimtes en drugstesting op festivals. ‘Als iemand met drugs betrapt wordt, is hulpverlening de eerste reflex’, zegt Matthys. ‘Er komt geen politie of rechtbank bij kijken. Een schril contrast met België. De gebruikers die ik zie, hebben allemaal al contact gehad met politie en justitie.’ Het aantal heroïneverslaafden en drugsdoden is in Portugal inmiddels gedaald. Het algemene druggebruik zit onder het Europese gemiddelde.

Ook verslavingsexpert Geert Dom (UAntwerpen en Zorggroep Multiversum) vindt decriminalisering een goed idee. Gebruikers hebben niets aan een strafblad, wel aan hulpverlening. ‘Toch is decriminaliseren bijna onmogelijk zonder ook te legaliseren. Experts moeten zich buigen over de legalisering en regulering van drugs. Hoe dat in zijn werk moet gaan, vraag het me niet. Dat is een héél complexe zaak.’ Decorte en Matheï pleiten alvast voor een parlementaire werkgroep die de legalisering en regulering onderzoekt.

Er circuleren al wat ideeën. Dat drugs verboden blijven voor minderjarigen, staat buiten kijf. Er is te veel risico op een verstoorde hersenontwikkeling. Voor volwassenen kun je via taksen het gebruik sturen. De schadelijkste drugs maak je het duurst. Drugs in de supermarkt verkopen, is uit den boze. Je zou lid kunnen worden van een vzw (voor cannabis), je drug op voorschrift kunnen halen in de apotheek (voor ernstig verslaafden) of in overheidswinkels kunnen aankloppen. Decorte: ‘Overheidswinkels hebben veel voordelen: de overheid heeft alle inkomsten, kan zorgen voor preventie in die winkels, zorgen dat de verkopers kennis van zaken hebben, alles wat naar reclame neigt bannen, zorgen voor een band met de hulpverlening …’

Heroïneverslaafden zouden in een hulpverleningstraject kunnen stappen waarbij hen in eerste instantie heroïne of methadon wordt verstrekt. Een ander idee is om partydrugs te verkopen op festivals, waarbij je maar één pil tegelijk koopt en die onder toezicht inneemt.

Het laatste woord over deze eerste ideeën is zeker nog niet gezegd. Maak je de voorwaarden voor gebruik heel streng, dan zal de zwarte markt blijven floreren. Maak je ze los, dan zal het gebruik de hoogte in schieten.

Drugs op voorschrift geven legt een grote verantwoordelijkheid bij artsen. Wie krijgt een voorschrift en wie niet? En hoe voorkom je een handeltje in voorschriften, of medisch shoppen – een fenomeen dat nu al voor problemen zorgt voor onder andere ADHD-medicatie en opioïde pijnstillers, die ook als drug gebruikt worden?

Slotsom? Voor de (probleem)gebruiker zou legalisering een goede zaak zijn. Geen strafblad meer, betere preventie, makkelijkere toegang tot hulpverlening, en: drugs van betere kwaliteit, met minder gezondheidsrisico’s.

Met een legalisering zou ook het taboe verminderen. ‘In mijn omgeving zijn drugs een normale zaak’, zegt Jens. ‘Ik ben het levende bewijs dat je perfect kunt functioneren als je af en toe drugs gebruikt: ik heb mijn studies probleemloos afgewerkt, ik heb werk. Maar voor de generatie boven mij – en dat zijn onze werkgevers – heeft het nog altijd een heel negatieve bijklank.’ Terwijl de legale drug alcohol op elk bedrijfsfeestje gretig wordt geschonken.

De volksgezondheid, dat is mogelijk een ander paar mouwen – al zou het beleid wel meer zicht en grip kunnen krijgen op wie te veel gebruikt. ‘Alles staat of valt met de aanbodzijde. Als producten vlotter beschikbaar worden, zul je het aantal mensen met problemen zien stijgen’, meent Dom. ‘Kijk naar alcohol en nicotine. Er vallen doden, het is niet onschuldig om drugs vrij beschikbaar te stellen. Je moet dat aanbod heel goed regelen en controleren, en dat is makkelijk gezegd, maar moeilijk gedaan.

*Jens is een schuilnaam.

** Cathy Matheï is kort na de totstandkoming van dit artikel overleden.