Wetenschap is een moeizaam proces. Heel wat onderzoek levert geen nieuwe kennis op. Sluipwegen nemen wordt aanlokkelijk.
Tijdens de coronapandemie stond wetenschap in de frontlinie. Niet alle communicatie verliep rimpelloos, maar finaal ontstond er een wereldwijde consensus over noodzakelijke maatregelen en wenselijke oplossingen. Tegelijkertijd kwam wetenschap onder grotere druk te staan, onder andere door welig tierende desinformatie en complottheorieën. Die trekken al langer de legitimiteit van wetenschappelijke kennis in twijfel, maar in de coronaperiode gingen alle remmen los. Ook vandaag nog tref je online veel quatsch aan. De recente AI-ontwikkelingen reiken daarbij extra tools aan. Fake news fabriceren was nooit zo makkelijk. Generatieve AI, zoals ChatGPT, zorgt er bovendien voor dat fouten een lang(er) leven kunnen leiden: ze blijven circuleren ook als ze weerlegd zijn.
Verspreiders van desinformatie en complotdenkers verkopen zekerheden, en dat staat haaks op wat wetenschap doet. De wetenschappelijke methode vertrekt van onzekerheid, van vragen stellen, en die vervolgens nauwgezet onderzoeken door hypotheses te formuleren en experimenten op te zetten. Zo ontstaat er over de meeste kwesties wetenschappelijke eensgezindheid, die weer bijgestuurd wordt en soms – in het geval van een paradigmashift – in de prullenmand kan. Maar wetenschappers zijn ook maar mensen, die al dan niet bewust fouten maken en vatbaar zijn voor de valkuilen van de wetenschappelijke methode. In de nieuwe Eos hebben we aandacht voor twee van die kwetsbaarheden: bias en de verleiding om te frauderen.
Publish or perish is nog vaak de regel
Bias ontstaat wanneer persoonlijke meningen of ervaringen van de onderzoeker mee het wetenschappelijke proces beïnvloeden en de resultaten kleuren. Sommigen raken van het padje, recht de fuik in van desinformatie. Anderen blijven om allerlei redenen al te lang bij verkeerde premisses of conclusies. Bias speelt echter ook op grotere schaal, vaak subtieler en onuitgesproken, en dat kan leiden tot historische vertekeningen. Nieuwe medicijnen werden in het verleden vooral getest op mannen, in de veronderstelling dat de verschillen met vrouwen miniem zijn. Maar die zijn er wel degelijk, bijvoorbeeld in onze hersenen, en ze doen ertoe. Eos-redacteurs Liesbeth (V) en Kim (M) gingen in de MRI-scanner en vroegen experts de verschillen tussen beider breinen te duiden. Je leest hun verslag in het nieuwe nummer.
Wetenschap is een moeizaam proces. Heel wat onderzoek levert geen nieuwe kennis op. Sluipwegen nemen wordt aanlokkelijk. De druk om te publiceren – publish or perish is nog vaak de regel – en persoonlijke ambitie zijn voor wetenschappers de voornaamste drijfveren om vals te spelen. Fraude heeft vele gezichten, en de ene fraudeur is de andere niet. De menselijke natuur veranderen is moeilijk, maar de voorzitter van de Vlaamse wetenschappelijke integriteitscommissie, Gert Storms, pleit voor een betere preventie. Dat kan door meer gewicht te geven aan de inhoud en de kwaliteit van een paper, en minder aan het aantal publicaties en citaties.
