Dammen: gedoemd om te breken?

Een 113 meter hoge dam ten noorden van de Iraakse stad Mosul staat op breken. Als dat gebeurt, kunnen golven tot wel 21 meter hoog de stad overspoelen. Het is niet de eerste keer dat een dam onrust veroorzaakt. Hoe kunnen we ze veiliger maken? 

De dam nabij Mosul rust op onstabiele gips- en mergelgrond. Die is gedurende de jaren van onder de dam weggespoeld. De Irakezen pompen al geruime tijd beton om de funderingen te herstellen, maar die onderhoudswerken hebben achterstand opgelopen nadat IS de dam in 2014 een tijdje bezette. Volgens experts staat de dam daarom nu op breken. Niet alleen Mosul is daardoor in gevaar, maar verder stroomafwaarts kunnen ook Tikrit, Samarra en Bagdad getroffen worden.

Wereldwijd zit tienduizend kubieke kilometer water achter dammen opgeslagen. Dat is vijf keer zoveel als alle rivieren op aarde samen bevatten. De dammen bieden heel wat voordelen: van groene stroom en drinkwatervoorziening tot irrigatie en opslag van afval. Maar er is iets wat de damingenieurs je niet altijd vertellen: dammen breken en als ze dat doen, breekt de hel los.

De grootste damramp ooit vond plaats in 1975, toen in China de Banqiaodam het begaf. Ingenieurs berekenden de constructie op een vloed die slechts één keer in de duizend jaar voorkwam, maar hielden geen rekening met een hoger gelegen dam die onverwachts faalde. Het vrijgekomen water was meer dan de Banqiaodam kon slikken. De dam brak en een watermuur van twaalf kilometer breed en zes meter hoog stortte zich zonder waarschuwing met vijftig kilometer per uur naar beneden. De zondvloed sloeg zestig kleinere dammen stuk en maakte elf miljoen mensen dakloos. Het totale dodental wordt geschat op 171.000. Geheel in zijn gesloten stijl van de jaren ‘70 hield China het drama twintig jaar lang stil voor de wereld.

Kunnen we een dam afbreken als we ervan af willen?

Dammen zien er dus indrukwekkend en stevig uit, maar in de verkeerde omstandigheden storten ze als een kaartenhuisje in elkaar. Ook als ze niet breken, kunnen ze nefaste gevolgen hebben voor de omgeving. Valt daar iets aan te doen?

Dammen opblazen lijkt alvast geen goed idee. In juni 1938, een jaar na het begin van de tweede Chinees-Japanse oorlog, besloten Chinese leiders om de Huayuankoudam op de Gele Rivier op te blazen in een poging de snelle opmars van de Japanse troepen te stoppen. Het werd de meest verwoestende oorlogsdaad ooit. Met explosieven en kanonvuur kregen ze de vierhonderd jaar oude dijk kapot. Het water stroomde eerst langzaam de vlakte in, maar daarna steeds sneller en sneller tot de Gele Rivier uiteindelijk zijn loop veranderde. De hele rivier liep leeg in de lager gelegen vlaktes. Dorpen, steden en landbouwgebieden overstroomden. Miljoenen Chinezen moesten vluchten en naar schatting 890.000 mensen lieten het leven. Ter vergelijking: dat is ongeveer drie keer meer dan de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki samen. De hele actie vertraagde de Japanse opmars met een maand.

Laten staan voor de eeuwigheid?

Opblazen is dus geen optie. Maar wat dan wel? ‘Een gevulde dam kunnen we niet afbreken’, zegt De Roeck. Zodra hij er staat, staat hij er voor de eeuwigheid. Bij de grote megastructuren die water opslaan voor energieopwekking is er geen andere optie dan ze altijd goed in het oog te houden en met de risico’s te leren leven. De Roeck: ‘Als je goed monitort, kan je normaal gezien altijd op tijd ingrijpen. We kunnen een laag aarde of beton bijgieten om de dam te verstevigen of we kunnen een tweede dam bouwen die de functie van de oude dam overneemt. Bij aarden dammen kan je daarnaast ook een soort hars injecteren dat alles inwendig versterkt.'

Conclusie: we raken er niet van af. De Hooverdam op de Coloradorivier in de Verenigde Staten is de eerste superdam ter wereld. Hij werd gebouwd in 1935, toen dammen een symbool waren voor modernisme en vooruitgang. Elk land moest er wel één hebben. Maar is het dan nu wachten tot die machtige constructies het op een onbewaakt moment begeven? Daar lijkt het op.

Zijn dammen de kopzorgen waard?

Dammen hebben natuurlijk ook grote voordelen. Zo wekken ze heel wat groene energie op: hydro-elektrische dammen voldoen aan maar liefst één vijfde van de globale energievraag. Meer dan zestig landen - waaronder Noorwegen, Rwanda en Afghanistan – halen meer dan de helft van hun elektriciteit uit waterkracht. Een dam op de juiste plaats op de Congorivier kan volgens energieproducent Eskom zelfs genoeg energie produceren om het hele Afrikaanse continent van elektriciteit te voorzien en daarnaast nog een deel naar Europa te exporteren. De bouw van de dam zou in verhouding tot de opbrengsten niet zo duur zijn én het lijkt praktisch haalbaar. Enkel de constructie van een continentaal elektriciteitsnetwerk zorgt voor de nodige hoofdbrekers. Het is een ambitieus plan en het werpt een belangrijke vraag op: kunnen we wel zonder dammen? Het antwoord lijkt ‘nee’.

De Roeck vindt het een moeilijke vraag. ‘Dammen zijn een manier om groene energie op te wekken, maar ze hebben een enorme impact op de natuur en de bevolking. Kijk naar de Drieklovendam in China en de Aswandam in Egypte: die hebben geleid tot grote volksverhuizingen en een totale verwoesting van de plaatselijke natuur. Ik ben dus geneigd om ons energievraagstuk op een andere manier op te lossen als dat kan. Laat je me kiezen tussen kernenergie en een dam, dan kies ik de dam. Krijg ik een keuze met zonne- en windenergie, dan kies ik voor die twee.’

Grootste dambreuken ter wereld

(naar aantal doden)

1. 171.000 doden, Banqiao Dam, China (1975)

2. 5000 doden, Machuchu-2 Dam, India (1979)

3. 2209 doden, South Fork Dam, Verenigde Staten (1889)

4. 2000 doden, Sempor Dam, Indonesië (1967)

5. 2000 doden, Vajont Dam, Italië (1963)

6. 1579 doden, Möhne Dam, Duitsland (1943)

7. 1500 doden, Kurenivka Dam, Oekraïne (1961)

8. 1000 doden, Panshet Dam, India, (1961)

9. 1000 doden, Tigra Dam, India (1917)

10. 608 doden, Puentes Dam, Spanje (1802)

Dit is een ingekorte en licht aangepast versie van een artikel dat verscheen in het februari-nummer van Eos.