Een nooit eerder gebruikte combinatie van beeldvormingstechnieken heeft een voorheen ongeïdentificeerde loodlaag onthuld op De Nachtwacht, het meesterwerk dat Rembrandt Van Rijn in 1642 schilderde.
Het iconische schilderij De compagnie van kapitein Frans Banninck Cocq en luitenant Willem van Ruytenburgh maakt zich gereed om uit te marcheren - beter bekend als De Nachtwacht - is een van Rembrandts beroemdste werken uit de Gouden Eeuw. Het valt te bewonderen in het Rijksmuseum in Amsterdam en is onder andere bekend om het gebruik van schaduwen om een scène te dramatiseren. Het laat zien hoe Cocq zijn wachters beveelt om naar buiten te marcheren en de stad te beschermen.
De vele wijzigingen die in de loop van vier eeuwen aan De Nachtwacht zijn gebeurd, motiveerden onderzoekers om in 2019 te beginnen met Operatie Nachtwacht. Dat is een onderzoeks- en conserveringsproject om met behulp van verschillende analyse-, beeldvormings- en computertechnieken te onderzoeken hoe Rembrandt het werk heeft gemaakt en in welke staat het nu verkeert. Verschillende details over de voorbereiding blijven echter onbekend, zoals de chemicaliën die zijn gebruikt in de lagen onder de verf.
Om De Nachtwacht nauwkeuriger te onderzoeken, gebruikten Fréderique Broers (Universiteit Antwerpen, Universiteit van Amsterdam, Rijksmuseum, Universiteit Utrecht) en haar collega’s een combinatie van röntgenfluorescentie en verstrooiingstechnieken om chemische elementen op submicroschaal in de onderste lagen van het doek te identificeren en te visualiseren. ‘We zijn de eersten die de combinatie van tomografische röntgenfluorescentie en ptychografie (een computationele methode voor microscopische beeldvorming, red. ) op een verfmonster hebben gebruikt’, vertelt Broers. ‘Ze werden eerder wel al ingezet in onderzoek naar onder andere algen en katalysatordeeltjes.’
Door een klein verffragment van het schilderij te bemonsteren, ontdekten ze een loodrijke laag onder de kwarts-klei grondlaag van het doek. De onderzoekers speculeren dat Rembrandt mogelijk afweek van de standaardmethoden uit die tijd, door loodolie in plaats van een lijmlaag aan te brengen, om het schilderij te beschermen tegen vocht. ‘Onze bevindingen helpen verklaren waarom er loodpuistjes, kleine witte bolletjes lood die door het oppervlak van het schilderij uitsteken, zichtbaar zijn op het hele schilderij’, vertelt Broers. ‘Ze kunnen bijdragen aan betere behandelingen voor het behoud van het kunstwerk.’
Een tot nu toe onbekend loodhoudend laagje in Rembrandts De Nachtwacht werd ontdekt met de gecorreleerde synchrotron-gebaseerde röntgenfluorescentie en ptychografische tomografie van een verfmonster, ondersteund door een macroscale röntgenfluorescentiescan van het hele schilderij.
