Van idee naar octrooi: hoe bescherm je innovatie?

Stel: je hebt een baanbrekend idee, een kiemende uitvinding die wel eens de wereld kan veranderen. Het is jouw idee…maar hoe zorg je ervoor dat het jouw idee blijft? Een octrooi (ook wel patent (EN) of brevet (FR) genoemd) is een exclusief recht op een uitvinding waarmee je anderen kunt verbieden de uitvinding commercieel toe te passen in een bepaald rechtsgebied (een land zoals België of een regio zoals de Europese Unie), gedurende een beperkte periode (20 jaar). Dit geeft bedrijven en onderzoekers de kans om hun innovaties te beschermen en er economische waarde uit te halen.  

België doet het goed op vlak van octrooien, met 2.615 aanvragen bij het Europees Octrooibureau (EPO) in 2024. Vlaanderen neemt daarvan 66% voor haar rekening en eindigt op de 9de plaats van Europese regio’s, één positie hoger dan vorig jaar. Voor het tweede jaar op rij voert imec in België de lijst aan van Europese octrooiaanvragen, volgens de laatste cijfers van het EPO. Vorig jaar diende het onderzoekscentrum 224 octrooiaanvragen in bij het Europees Octrooibureau (met imec als eerste aanvrager in 203 daarvan), een stijging van 8,6% ten opzichte van het jaar voordien. De octrooigroep in imec begeleidde in 2024 zo’n 390 uitvinders bij het beschermen van hun ideeën. 

Over de jaren heen gekeken, is de imec-sector van geavanceerde halfgeleidertechnologie (compute technologies and systems) kampioen qua aantal octrooiaanvragen, wat niet verrassend is gezien dit al sinds de oprichting de kern vormt van imec’s onderzoeksactiviteiten. Dat onderzoek richt zich op de ontwikkeling van technologieën voor reken- en geheugenchips en is drijvende kracht in toepassingen zoals AI, gezondheidszorg en telecommunicatie. 

Niet elk idee kan zomaar worden geoctrooieerd. Om in aanmerking te komen voor octrooibescherming moet een uitvinding voldoen aan drie belangrijke criteria: 

• Nieuwheid: De uitvinding mag nergens ter wereld eerder, i.e. voor de indieningsdatum van de octrooiaanvraag, zijn bekendgemaakt, niet in een publicatie en ook niet door mondelinge communicatie. 
• Inventiviteit: De uitvinding mag niet voor de hand liggen voor een vakman op het betreffende technische gebied. 
• Industriële toepasbaarheid: De uitvinding moet technisch uitvoerbaar zijn en een praktisch nut hebben. 

Een octrooi kan betrekking hebben op een product, een werkwijze of een technische verbetering. Dit kan een fysiek object zijn (zoals een nieuw type chip) of een productieproces (zoals een verbeterde methode om halfgeleiders te maken). De eerste werkende transistor, de puntcontacttransistor, werd bijvoorbeeld in 1950 gepatenteerd. Recentere voorbeelden uit de halfgeleiderindustrie zijn het octrooi van ASML voor hun extreem-ultraviolet (EUV) lithografietechnologie, of het octrooi van Samsung voor hun GAA (Gate-All-Around) transistorarchitectuur. Een uitvinding hoeft echter niet altijd revolutionair te zijn om een octrooi te krijgen. Zelfs alledaagse objecten kunnen gepatenteerd worden – denk bijvoorbeeld aan de wc-rolhouder, een uitvinding die niet alleen een octrooi kreeg, maar ook voor eens en altijd de discussie beslechtte over hoe het rolletje correct moet hangen. 

Niet elk baanbrekend idee hoeft per se geoctrooieerd te worden. Binnen imec weegt de octrooigroep bij elke potentiële aanvraag zorgvuldig af welke vorm van bescherming (of kennisdeling) het meest geschikt is om een uitvinding te valoriseren. Daarbij spelen verschillende strategieën een rol. Vaak staat octrooiering centraal, maar soms is het ook zinvol om verschillende valorisatiestrategieën met elkaar te combineren. 

• Wetenschappelijke publicatie: Voor sommige uitvindingen is snelle kennisdeling via een academisch artikel of open publicatie minstens even belangrijk als exclusieve bescherming via een octrooi. Een beroemd voorbeeld hiervan is de uitvinding van het World Wide Web door Tim Berners-Lee (CERN), die bewust afzag van octrooibescherming om iedereen wereldwijd onmiddellijk toegang te geven. Hierdoor ging weliswaar octrooibescherming verloren, maar kwam de wereldwijde verspreiding van deze technologie in een stroomversnelling terecht. 
   
• Geheimhouding: In andere gevallen is het voordeliger om kennis vertrouwelijk te houden, bijvoorbeeld als het moeilijk is om inbreuk op een octrooi te detecteren. Dat kan het geval zijn als de technologie niet direct zichtbaar is of diep in een productieproces zit. Bij softwareoctrooien is dit vaak het geval, maar ook in de halfgeleiderindustrie. Sommige toepassingen daar, zoals consumentenelektronica, hebben een korte marktlevensduur terwijl het octrooiproces enkele jaren kan duren, waardoor technologie soms al verouderd is tegen de tijd dat het octrooi wordt verleend. Bovendien zijn geavanceerde productieprocessen moeilijk te reverse-engineeren. Geheimhouding biedt in dergelijke gevallen een beter concurrentievoordeel dan octrooibescherming. 
   
• Licenties en samenwerkingen: Een octrooi kan ook dienen als basis voor licentieovereenkomsten met industriële partners of als startpunt voor een spin-offbedrijf. Imec heeft ondertussen meer dan 120 spin-offbedrijven opgericht en is talloze licentieovereenkomsten aangegaan met industriële partners om zijn technologieën te commercialiseren. Een bekend voorbeeld is de samenwerking met ASML, waarbij imec's expertise in EUV-lithografie heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van geavanceerde lithografiesystemen. 

Octrooieren sluit andere valorisatiewegen niet uit, maar het is belangrijk de timing juist te hebben. Bij elk baanbrekend idee, zou je eerste reflex moeten zijn: kan dit een octrooi worden? Zodra een uitvinding openbaar wordt gemaakt – via een wetenschappelijke publicatie, presentatie op een conferentie of zelfs een informeel gesprek – kan dit de kans op octrooibescherming (het nieuwheidscriterium!) in gevaar brengen. Bij imec wordt dit proces zorgvuldig beheerd. Een voorbeeld hiervan is het valorisatieproces van een innovatieve siliciumstructuur waarmee onderzoekers de elektrische activiteit van minuscule, kunstmatig gekweekte hersenstructuren kunnen meten. Hier koos imec bewust om een octrooiaanvraag in te dienen (december 2019) en gedurende 18 maanden geen inhoudelijke informatie openbaar te maken. In de zomer van 2021 werd de octrooiaanvraag gepubliceerd. Zo werd zowel optimale bescherming als brede kennisdeling gegarandeerd. 

Als er groen licht wordt gegeven aan octrooieren, bereidt de octrooigroep de aanvraag voor. De uitvinding wordt dan duidelijk omschreven en officieel ingediend bij instanties zoals het Europees Octrooibureau (EPO) of het Amerikaans Octrooibureau (USPTO). Dit moment vormt meteen het startpunt voor een strategisch proces waarin belangrijke keuzes gemaakt moeten worden over de bescherming, eigenaarschap en geografische dekking van het octrooi. 

• Wie is uitvinder? Er bestaat vaak verwarring tussen ‘auteur’ en ‘uitvinder’. Een auteur is iemand die heeft bijgedragen aan een wetenschappelijk artikel, bijvoorbeeld door het bedenken of ontwerpen van de studie, het uitvoeren van experimenten of het kritisch beoordelen van het werk. Een uitvinder daarentegen moet een belangrijke intellectuele bijdrage hebben geleverd aan de kern van de uitvinding. Enkel het uitvoeren van experimenten, analyseren van data of begeleiden van de uitvinder volstaat niet. Daarom is de lijst van uitvinders bij een octrooi meestal veel korter dan de lijst van auteurs op een wetenschappelijk artikel. Daarnaast is het ook belangrijk te vermelden dat een ‘uitvinder’ niet noodzakelijk ‘eigenaar’ is van een octrooi. De eigenaar van een octrooi of octrooihouder bezit de wettelijke rechten en voordelen die eraan verbonden zijn. Binnen imec is de organisatie zelf altijd eigenaar van alle octrooien die vanuit imec worden aangevraagd. Dit betekent dat de individuele uitvinders altijd erkend blijven in een octrooiaanvraag, maar geen eigendomsrechten verkrijgen. Dit onderscheid bepaalt hoe voordelen uit licenties of samenwerkingen verdeeld worden en hoe de uitvinding verder commercieel kan worden benut. 
   
• Waar wil ik mijn uitvinding beschermen? In theorie kan je een octrooi in vrijwel elk land aanvragen, maar daar hangt natuurlijk een stevig kostenplaatje aan. Strategisch kiezen is dus belangrijk. Bij de geografische beslissing kijkt imec in de eerste plaats naar het marktpotentieel: in welke landen kan de uitvinding commercieel het meest succesvol worden. Voor imec zijn de belangrijkste regio’s Europa, de VS en Azië om octrooibescherming aan te vragen. Niet verrassend, aangezien dit grote markten zijn voor hightech, elektronica en halfgeleidertechnologie.  Octrooien voor dezelfde uitvinding, toegekend in verschillende landen vormen een octrooifamilie. Imec beheert momenteel bijna 2.000 octrooifamiles in zijn portefeuille. Voor 2025 wordt verwacht dat er ongeveer 200 nieuwe octrooifamilies gecreëerd zullen worden. 

Octrooibescherming is tijdelijk: na 20 jaar verloopt het octrooi, waardoor de technologie of het proces vrij beschikbaar wordt voor gebruik zonder toestemming van de oorspronkelijke octrooihouder. Bedrijven en onderzoekers kunnen dan voortbouwen op die bestaande technologieën en zo nieuwe innovaties ontwikkelen. Een mooi voorbeeld is de MOSFET-transistor –de bouwsteen van moderne halfgeleiders. Toen het octrooi patent verviel, richtten bedrijven zich op het verbeteren van de miniaturisatie van de transistors, waardoor ze veel kleiner en krachtiger konden worden, en tegelijkertijd de efficiëntie en snelheid verbeterden. Hierdoor konden bijvoorbeeld chips voor processors (zoals die in computers en smartphones) veel sneller en energiezuiniger worden. Twee concrete innovaties zijn de FinFET-technologie, die transistors nog kleiner en efficiënter maakte, en de 3D-integratie van transistors, waarbij transistors in lagen werden gestapeld om de prestaties te verbeteren zonder de grootte van de chip te vergroten.  

Het succesverhaal van de MOSFET en de innovaties die eruit voortkwamen, zijn echter veelal de uitzondering dan de regel in de halfgeleiderindustrie. In de sector waarin imec actief is, is 20 jaar een eeuwigheid. Door de razendsnelle technologische vooruitgang in halfgeleiders en nanotechnologie zijn veel uitvindingen tegen die tijd al verouderd of vervangen door nieuwere generaties technologie. Vaak heeft een verlopen octrooi dus weinig impact, simpelweg omdat de markt allang is doorgestoomd naar een volgende innovatie. 

Bovendien is het onderhouden van een octrooi prijzig. Jaarlijks moeten instandhoudingskosten worden betaald, en hoe ouder het octrooi, hoe hoger die kosten oplopen. In de praktijk worden octrooien daarom bewust eerder stopgezet, als de technologie niet langer relevant is of onvoldoende commercieel potentieel heeft. 

Daarom kijkt imec altijd naar de bredere businessstrategie bij het beheren van zijn octrooiportfolio. Wordt een patent nog gebruikt in samenwerkingen? Kan het licentie-inkomsten genereren? Heeft het strategische waarde in onderhandelingen met industriële partners? 

Innovatie stopt nooit. Elke gepatenteerde uitvinding vormt niet alleen een mijlpaal, maar ook een startpunt voor nieuwe ideeën. Wat vandaag wordt beschermd, kan morgen de inspiratie zijn voor de volgende technologische sprong. 

Een kanttekening: wanneer is een uitvinding nieuw?  

‘Prior art’ (of: de stand van de techniek) is alle bestaande kennis of technieken die publiek beschikbaar waren vóórdat een octrooiaanvraag werd ingediend. De datum van indiening is daarbij cruciaal: alles wat vóór die datum openbaar is gemaakt, kan tegen je worden gebruikt bij de beoordeling van nieuwheid van je uitvinding. Let op, hoewel de nieuwheidsvereiste in zowel Europa als de Verenigde Staten geldt, zijn er verschillende regels over wat meetelt als voorafgaande kennis: 

•  ‘Absolute nieuwheid’ in Europa: In Europa geldt een strikte ‘absolute nieuwheid’. Dat betekent dat een uitvinding nergens ter wereld eerder bekend mag zijn gemaakt, ook niet door de uitvinder. Zelfs een notitie op een servet of een presentatie op een conferentie wordt beschouwd als ‘prior art’ en kan een octrooiaanvraag ongeldig maken. 
   
• ‘Inventor grace period’ in de VS: Ook in de VS geldt dat elke publieke bekendmaking wereldwijd vóór de aanvraag de nieuwheid kan aantasten. Er is echter één belangrijke uitzondering: wanneer de uitvinder zelf zijn uitvinding publiek heeft gemaakt (zoals via een publicatie, presentatie of website), krijgt hij nog een ‘grace period’ van 12 maanden. Gedurende die periode kan de eigen bekendmaking niet tegen de octrooiaanvraag gebruikt worden. Daarom spreekt men in dit geval van ‘relatieve nieuwheid’. Een vergelijkbare ‘grace period’ bestaat ook in sommige andere landen, maar deze is doorgaans korter (bijvoorbeeld 6 maanden) en gebonden aan specifieke voorwaarden. 

Een vergissing is snel gemaakt. Toen Steve Jobs in 2007 op de MacWorld Keynote trots de Iphone aankondigde, voegde hij er nog zelfverzekerd aan toe: "Boy, have we patented it!". Ironisch genoeg verloor Apple later een van zijn iPhone-gerelateerde octrooien precies door die presentatie. Het octrooi was in de VS aangevraagd binnen de 12 maanden na de presentatie en bleef ook gewoon geldig door de grace period. Maar toen Apple enkele maanden later de aanvraag ook in Europa indiende, stootte het op de strikte nieuwheidseis. Omdat Jobs de uitvinding al in zijn keynote getoond had vooraleer octrooibescherming aan te vragen, oordeelde een Duitse rechtbank dat dit prior art was tegen de Europese octrooiaanvraag. Gevolg: het octrooi werd in Duitsland – en bij uitbreiding in Europa – ongeldig verklaard. 

Niet alleen een presentatie, maar ook een eerder aangevraagd octrooi kan als prior art gelden tegen een latere octrooiaanvraag, zelfs als de octrooiaanvrager en/of uitvinder dezelfde zijn, tenzij de octrooiaanvrager zich kan beroepen op deze ‘inventor grace period’.  

Lees de laatste cijfers na in het persbericht van EPO  

De header van dit artikel toont niet voor niets groeiende bomen. Een idee is als een zaadje dat geplant wordt en groeit dankzij kennis en creativiteit. De octrooigroep van imec helpt ook letterlijk bij het planten van die zaadjes, het laten groeien van de boom. Voor elke octrooiaanvraag plant imec jaarlijks bomen in het ‘imec-bos’: in Portugal groeiden al 161 bomen per octrooiaanvraag uit 2022, in Argentinië 181 bomen per aanvraag uit 2023, en dit jaar komen daar 200 bomen per aanvraag in Kenia bij voor 2024. Zo groeit innovatie hand in hand met duurzaamheid. Imec participeert in bestaande herbebossingsprojecten die beheerd worden via Tree Nation.