De ramadan is gestart. Een maand lang vasten moslims tussen dageraad en zonsondergang. Ook andere religies kennen vastenrituelen. Welk effect heeft vasten op je lichaam?
In de Amerikaanse Sesamstraat staat Koekiemonster al een paar jaar op dieet. Af en toe een koekje mag nog, maar daarnaast verorbert de vrolijke blauwe veelvraat nu ook gezonde snacks, zoals groenten en fruit. Toch vreet hij nog steeds wat af.
Voor het Koekiemonster is het natuurlijk van geen tel, maar onderzoek toont aan dat minder eten kan leiden tot een langer leven. Door de gemiddelde inname van calorieën met zo’n 30 tot 40 procent terug te schroeven, blijkt de levensverwachting van draadwormen, fruitvliegjes, knaagdieren en heel wat andere diersoorten met een derde toe te nemen.
Of dat ook geldt voor primaten en mensen, daar is het laatste woord nog niet over gezegd. Sommige studies laten uitschijnen dat apen die minder eten, langer leven. Maar onlangs werd een primatenonderzoek met een looptijd van 25 jaar afgerond, dat die bevinding ontkracht. Of we er nu langer door leven of niet, een groot deel van de onderzoeksresultaten bevestigt in elk geval dat minder calorieën eten het risico op courante ouderdomsziekten doet afnemen, en het aantal gezonde levensjaren verhoogt.
Het is geen wondermiddel – gewicht verliezen kost altijd moeite
Maar wat zou dat, als daar tegenover staat dat je constant calorieën moet tellen en honger moet lijden? Aan dat probleem valt misschien een mouw te passen. De afgelopen jaren hebben onderzoekers zich namelijk gebogen over een veelbelovend alternatief: periodiek vasten, gaande van af en toe een paar dagen aan een stuk vasten tot op sommige dagen van de week een of twee maaltijden overslaan.
Dat concept zou sommige van de gezondheidsvoordelen opleveren die ook calorierestrictie belooft, maar het spreekt meer aan omdat bij periodiek vasten een feestmaal op zijn tijd geen kwaad kan. Onderzoek wijst uit dat knaagdieren die de ene dag ongegeneerd dooreten en de dag erop vasten, in totaal vaak minder calorieën opnemen dan normaal, en even lang leven als ratten die dag in dag uit een streng dieet voorgeschoteld krijgen.Mark Mattson, een neurowetenschapper van het Amerikaanse National Institute on Aging, kwam na een experiment uit 2003 tot de conclusie dat muizen die geregeld vasten, in sommige opzichten gezonder zijn dan soortgenoten die de hele tijd door een caloriebeperkend dieet volgen. Er zit bijvoorbeeld minder insuline en glucose in hun bloed, waardoor ze gevoeliger zijn voor insuline en minder risico lopen op diabetes.
Rommelende maag, lang leven
Dat vasten gezond is voor de geest, prediken religies al vanouds. Maar de lichamelijke baten raakten pas aan het begin van de 20ste eeuw breed erkend. Toen werd vasten voor het eerst door dokters aanbevolen bij ziekten zoals diabetes, obesitas en epilepsie.
In de jaren 1930 raakte het onderzoek naar calorierestrictie in een stroomversnelling, nadat voedingsdeskundige Clive McCay van Cornell University ontdekte dat ratten die van jongs af een streng dieet aangemeten kregen, langer leefden dan ratten die aten wat ze wilden. Ze kregen ook minder snel kanker en ouderdomsziekten. Het onderzoek naar calorierestrictie en dat naar periodiek vasten haakten in elkaar toen wetenschappers van de Universiteit van Chicago in 1945 wereldkundig maakten dat ratten die om de andere dag gevoederd werden, evenveel langer leefden als de diëtende ratten uit McCays experimenten. Periodiek vasten, zo schreven de onderzoekers uit Chicago verder, ‘lijkt de ontwikkeling uit te stellen van de ziekten die de dood tot gevolg hebben.’
De volgende decennia moest het onderzoek naar dieet en veroudering het voetlicht laten aan meer invloedrijke medische toepassingen, zoals de steeds verdere ontwikkeling van antibiotica en bypassoperaties van de kransslagader. Maar Mattson en andere onderzoekers pikken de draad nu weer op, met de hypothese dat periodiek vasten het risico verkleint op degeneratieve aandoeningen op latere leeftijd.
Het onderzoeksteam van het National Institute on Aging heeft aangetoond dat periodiek vasten de zenuwcellen beschermt tegen verschillende schadelijke invloeden, althans bij knaagdieren. Uit een van hun eerste onderzoeken bleek dat om de dag voederen de hersenen van ratten resistent maakt tegen gifstoffen die dezelfde soort celschade veroorzaken als het verouderingsproces.
In later onderzoek bracht Mattson aan het licht dat periodiek vasten bescherming biedt tegen de schade veroorzaakt door beroertes, dat het de motorische problemen onderdrukt die gepaard gaan met een muizenvariant van de ziekte van Parkinson, en dat het de cognitieve achteruitgang afremt bij muizen die genetisch gemanipuleerd zijn om de symptomen van de ziekte van Alzheimer te simuleren. De onderzoeker, zelf een rank en slank man, slaat al jarenlang ontbijt en lunch over, behalve in het weekend. ‘Ik word er productiever van’, legt hij uit. De 55-jarige doctor in de biologie heeft, al dan niet als hoofdauteur, meer dan 700 artikelen op zijn naam staan.
Minder calorieën eten verlengt het leven van knaagdieren en sommige zoogdieren. Bij primaten en mensen is het verband minder duidelijk
Volgens Mattson houdt de milde belasting van periodiek vasten het afweermechanisme van de lichaamscellen scherp voor moleculaire schade. Het verhoogt bijvoorbeeld het aantal ‘chaperonne-eiwitten’, de eiwitten die erop toezien dat andere moleculen in de cel op de juiste manier in elkaar geschoven worden. Verder hebben vastende muizen een hoger gehalte van de neurotrofische factor BDNF, een eiwitsoort die verhindert dat belaste zenuwcellen afsterven. Een laag BDNF-gehalte wordt in verband gebracht met uiteenlopende aandoeningen, van depressie tot alzheimer, al is het nog onduidelijk of die relatie er een is van oorzaak en gevolg. Vasten stimuleert ook de autofagie, een cel-eigen afvalopruimsysteem dat beschadigde moleculen wegwerkt, waaronder ook moleculen die gelinkt zijn aan alzheimer, parkinson en andere neurologische aandoeningen.
Een van de belangrijkste effecten van periodiek vasten is dat het onze gevoeligheid voor insuline lijkt te verhogen, het hormoon dat de bloedsuikerspiegel regelt. Een verzwakte gevoeligheid voor insuline treedt vaak op bij obesitas, en zou ook een rol spelen bij diabetes en hartfalen. Bij dieren en mensen die een hoge leeftijd bereiken, zien we vaak abnormaal lage insulinegehaltes. Dat komt waarschijnlijk doordat hun cellen gevoeliger zijn voor het hormoon en er dus minder van nodig hebben. Uit een recent onderzoek van het Salk Institute for Biological Studies in California bleek dat muizen die elke dag acht uur lang vet voedsel schransen en daarna de rest van de dag vasten, niet obees worden en geen gevaarlijk hoog insulinegehalte krijgen.
Het idee dat periodiek vasten sommige van de positieve gezondheidseffecten van constante calorierestrictie zou kunnen bieden, en dat je dus kan afslanken zonder het rijkelijk tafelen te moeten laten, haalt steeds meer mensen over de streep om het te proberen, vertelt hoogleraar genetica Steve Mount van de Universiteit van Maryland. Hij leidt al meer dan zeven jaar een discussiegroep rond periodiek vasten op Yahoo. ‘Het is geen wondermiddel – gewicht verliezen kost altijd moeite’, zegt Mount, die sinds 2004 drie dagen per week vast. ‘Maar de theorie [dat het dezelfde signaalpaden in cellen activeert als calorierestrictie] houdt steek.’
Magere bewijslast
Periodiek vasten mag dan aan populariteit winnen, de trend steunt niet op stevige klinische fundamenten, en over de gezondheidseffecten op langere termijn is weinig geweten. Een Spaans onderzoek uit 1957 wierp wat licht op de zaak, weet James Johnson. Samen met andere wetenschappers analyseerde de arts uit Louisiana in 2006 de resultaten van dat onderzoek, waarin 60 mannen en vrouwen op leeftijd drie jaar lang de ene dag vastten en de andere dag rijkelijk aten. De proefpersonen brachten samen 123 dagen door in het ziekenhuis, en zes van hen stierven. In de controlegroep van 60 niet-vasters liep het aantal ziekenhuisdagen op tot 219, en waren er 13 sterfgevallen.
Minder calorieën eten verlengt het leven van knaagdieren en sommige zoogdieren. Dat wees onderzoek uit. Maar bij primaten en mensen is het verband minder duidelijk. De twee langstlopende studies bij resusapen leverden tegenstrijdige conclusies op. Ze wijzen wel allebei uit dat calorierestrictie courante ouderdomsziekten lijkt af te houden.
In 2007 publiceerden Johnson en Mattson de resultaten van een klinisch onderzoek waarin negen astmatici met overgewicht twee maanden lang om de andere dag bijna-vasten. Zowel hun astmasymptomen als uiteenlopende tekenen van ontsteking bleken daarbij snel en beduidend verlicht.
Maar in de literatuur zijn ook resultaten te vinden die periodiek vasten in een minder fraai daglicht plaatsen. Een Braziliaans onderzoek bij ratten uit 2011 wees uit dat langere tijd periodiek vasten leidt tot verhoogde bloedsuikerwaarden en tot meer oxiderende stoffen in het weefsel, die celschade kunnen veroorzaken. Mattson is bovendien medeauteur van een studie uit 2012 waarin om een nog onbekende reden het hartweefsel van periodiek vastende ratten verhardde, en het orgaan minder goed bloed kon pompen.
Sommige afslankexperts staan sceptisch tegenover periodiek vasten, omwille van het sterke hongergevoel en de daaruit volgende vreetbuien die plots kunnen opduiken. De meest recente primatenstudie naar calorierestrictie, die er zoals hoger gezegd niet in slaagde de levensverwachting op te trekken, beklemtoont trouwens ook dat we de eetpatronen van mensen niet lichtvaardig mogen omgooien.
Toch is onze gewoonte om drie maaltijden per dag te nuttigen vanuit evolutionair oogpunt een vreemde uitvinding van de moderne tijd. Onze verre voorouders hadden weinig voedselzekerheid, dus regelmatig vasten was hen niet vreemd – om nog maar te zwijgen van ondervoeding en verhongering. Volgens Mattson bevorderde die evolutionaire druk echter hersengebieden die instaan voor leren en voor het geheugen. Zo stegen de kansen om voedsel te vinden, en dus ook de overlevingskansen. Als hij gelijk heeft, is periodiek vasten misschien niet alleen een slimme, maar ook een slimmer makende gewoonte. Al heeft het Koekiemonster allicht ook daar weinig boodschap aan.
