Wachtrijen aan vrouwentoiletten zijn altijd langer dan die aan mannentoiletten. Wetenschappers Kurt Van Hautegem en Wouter Rogiest (UGent) laten zien hoe festivaltoiletten ons kunnen helpen een einde te maken aan deze vrouwonvriendelijke toiletcultuur, met tot 63 % minder file.
De zomer, een heerlijke tijd van festivals. En dan liefst onder een stralende zon. Met een drankje in de hand - hydrateren is belangrijk. Tot plots, altijd sneller dan verwacht, het kleine kamertje roept. Als man is het simpel: zoek het toilet en ga. Er komen nauwelijks wachtrijen aan te pas. Als vrouw ligt de zaak anders, met veelal lange wachttijden voor de boeg. Of toch meestal. Ontelbaar zijn de plekken waar deze toiletongelijkheid zich manifesteert. Bioscopen, theaterzalen, luchthavens... allemaal lijken ze samen te spannen in een sanitair complot tegen de vrouw. Wachtrij, het is een vrouwelijk woord.
Wachtrij, het is een vrouwelijk woord
En dat is niet alleen ons opgevallen. Ondanks de wereldwijde erkenning voor de problematiek, zijn vrouwvriendelijke toiletten in de praktijk vaak ver te zoeken. Onder de zoekterm ‘potty parity’ zijn van over de hele wereld talloze voorbeelden te vinden van manifeste ongelijkheid. Zo werden in 2012 in de Chinese stad Guangzhou in ware Occupy stijl de openbare toiletten bezet door furieuze vrouwen die zo hun eis voor meer vrouwentoiletten kracht bijzetten.
Ook dichter bij huis krijgt het probleem de nodige aandacht, kijk maar naar Bashar Baharak van de vzw Plasactie, die na jaren strijd succes boekte in de vorm van gratis vrouwentoiletten op de Gentse Feesten. Al woedt die strijd vandaag nog verder, want voor de feestgangers blijft het zoeken om in dat bos van plaszuilen überhaupt een plashokje terug te vinden. Allemaal uitingen van hetzelfde probleem. Hoe komt dit toch?
Andere parameters, langer wachten
Bij het zoeken naar oorzaken is een beetje wiskunde geen overbodige luxe. Wachtrijen zijn immers complexe niet-lineaire systemen met behoorlijk wat parameters, waarbij kleine verschillen ter hoogte van de parameters grote verschillen in wachttijd met zich meebrengen. In tegenstelling tot een lineair systeem waar een verandering aan de parameters een proportioneel effect heeft op de uitkomst, is dit bij een niet-lineair systeem niet het geval. Niet-lineaire systemen komen vaak voor in het dagelijks leven en de natuur, denk maar aan de verspreiding van een virus (onder mensen of computers) waar een iets besmettelijker virus veel sneller zal uitgroeien tot een pandemie of de dagelijkse filevorming in de spits waar een luttele extra paar auto’s de boel volledig kan doen vastlopen.
Ook het schijnbaar eenvoudige probleem van toiletten is een niet-lineair probleem waar het broze evenwicht tussen capaciteit en vraag abrupt verbroken wordt door relatief subtiele onderlinge verschillen. Toch lijkt in de zoektocht naar meer vrouwvriendelijke oplossingen uitgerekend het wiskundige perspectief te ontbreken. Daar moeten we dringend iets aan doen.
Parameter 1: aantal toiletten is kleiner
Een eerste parameter die verklaart waarom vrouwen langer wachten is dat het netto aantal toiletten kleiner is dan dat in mannentoiletten. De verdeling van de beschikbare oppervlakte tussen mannen- en vrouwentoiletten is hierbij doorslaggevend. De toiletsecties voor mannen en vrouwen zijn vaak even groot, omdat de beschikbare oppervlakte voor sanitair vaak eenvoudigweg in twee gedeeld wordt. Nochtans is dit nefast voor de wachttijd van vrouwen. Waar dit op het eerste zicht “rechtvaardig” lijkt, neemt een toilethokje onvermijdelijk meer plaats in dan een urinoir. Daardoor passen op dezelfde ruimte gemiddeld 20 tot 30% meer toiletten voor mannen (urinoirs + toilethokjes) dan voor vrouwen, zo leert een kleine steekproef ons. Een verschil in aantal toiletten, dus.
Dat het aantal toiletten grote impact heeft op de gemiddelde wachttijd is wiskundig te begrijpen aan de hand van de formules voor het Erlang-C wachtlijnmodel. Dit model laat toe om, voor een gegeven beschikbare capaciteit aan toiletten, de gemiddelde wachttijd te berekenen indien de gemiddelde tijd voor een toiletbezoek en de gemiddelde frequentie van aankomst van nieuwe toiletbezoekers gekend zijn.
Waar we λ hanteren als notatie voor deze aankomstintensiteit (uitgedrukt in aantal aankomsten per minuut), waar μ staat voor het omgekeerde van de gemiddelde tijd doorgebracht op het toilet, en waar t het aantal toiletten weergeeft, wordt de gemiddelde wachttijd berekend aan de hand van volgende formules:
Bovenstaande formules werden door de Deense wiskundige Erlang exact 100 jaar geleden ontdekt en gelden sindsdien in call centers als gouden maatstaf. Ze laten er toe om te berekenen hoeveel operatoren nodig zijn om een bepaald bedieningsniveau te halen. Toegepast op toiletten staat de formule toe om te berekenen hoe de gemiddelde wachttijd daalt naarmate het aantal beschikbare toiletten toeneemt, zoals weergegeven in onderstaande grafiek.
Bij de berekening lieten we het aantal toiletten variëren van 10 tot 15, terwijl de willekeurig variërende frequentie van aankomst een gemiddelde kent van 7 seconden. Het gemiddelde van de willekeurig variërende tijd doorgebracht op het toilet veronderstellen we dan weer gelijk aan één minuut. Zoals zichtbaar is op de grafiek daalt de gemiddelde wachttijd snel met het toenemend aantal toiletten.
Omgekeerd zorgt het wegnemen van één toilet voor een spectaculaire toename in wachttijd. Wanneer we bijvoorbeeld van 11 naar 10 toiletten gaan, een daling met 9%, dan stijgt de gemiddelde wachttijd zo maar even met 172 %. Zonneklaar dus dat een klein verschil in het aantal toiletten bepalend is voor de wachttijd. Wanneer er dus minder toiletten voor vrouwen dan mannen voorzien zijn, zoals bij gelijk oppervlak voor mannen en vrouwen het geval is, dan wachten vrouwen typisch een stuk langer, zelfs als het maar om een verschil van één toilet gaat.
Parameter 2: toilettijd is langer
Als oppervlakte-overwegingen vrouwen al langer doen wachten, dan wordt dit nog versterkt door een verschil in tijd op het toilet. De toilettijd duurt bij vrouwen anderhalf tot twee keer zo lang, zo blijkt uit diverse wetenschappelijke studies. De redenen voor het tijdverlies zijn praktisch van aard. Zo moet bij een urinoir de deur niet tweemaal worden geopend en gesloten, is de toiletbril initieel vaak niet proper genoeg en moeten vrouwen zich vaak van meer en moeilijkere kledij ontdoen.
De toilettijd duurt bij vrouwen anderhalf tot twee keer zo lang, zo blijkt uit diverse wetenschappelijke studies
Bovenop het niet-lineaire effect van het aantal toiletten komt dan ook het afzonderlijke, eveneens niet-lineaire effect van de toilettijd, wat voor nog sneller omhoog schietende wachttijden zorgt. Met behulp van bovenstaande formules kunnen we het effect van langere toilettijden ook apart bekijken. Hierbij nemen we bijvoorbeeld aan dat mannen en vrouwen beiden 10 toiletten ter beschikking hebben. Mannen doen gemiddeld 1 minuut over hun plasje, vrouwen de helft zolang (1m30s).
Om de waarde van de werklast voor beide gevallen kleiner dan 1 te houden (de voorwaarde waaronder de formules gebruikt mogen worden) gaan we uit van een gemiddelde tijd tussen de aankomsten van 10 seconden. De resultaten spreken boekdelen: vrouwen wachten gemiddeld één volle minuut, terwijl mannen gemiddeld een luchtige 1,52 seconden wachttijd doorstaan. Het verschil in toilettijd zorgt dus voor zowat veertig keer meer wachten voor vrouwen dan voor mannen. En dan is het verschil in aantal toiletten niet eens verrekend.
Parameter 3: meer drukte, meer extra wachttijd voor vrouwen
Waar bovenstaande cijfers (verdubbeling, veertig keer) uitblinken in dramagehalte, moeten vrouwen doorgaans echt niet zo lang wachten, zolang de drukte aan het toilet maar beperkt blijft. Bovenstaande combinaties van parameters stemmen overeen met relatieve drukte, maar toch blijven ze nog braafjes in het stabiele gebied, waarbij de werklast kleiner dan 1 blijft (ρ<1). Dit wil zeggen dat het systeem genoeg capaciteit heeft om, met pieken en dalen van wachten, alle aankomende vrouwen en mannen te verwerken.
Heel anders wordt het bij echte drukte, die de capaciteit van de toiletten overtreft (ρ≥1). Een pauze tussen optredens is zo een moment, net zoals wanneer iedereen naar huis gaat. Vaak komen er op zulke momenten meer vrouwen aan bij de toiletten dan de toiletten aankunnen (ρ>1), terwijl het bij de mannen nog net meevalt, met net genoeg capaciteit (ρ≈1). De resulterende kloof in wachttijd kan niet groter zijn, en komt bovenop de effecten van kleiner aantal toiletten en langere wachttijd. Dergelijke gevallen (ρ≥1) zijn niet met bovenstaande formules te bestuderen, maar kunnen uitstekend in kaart gebracht worden met computersimulaties.
Simulatie - van 1 basissituatie naar 6 lay-outs
We simuleerden 6 verschillende lay-outs - de plaatjes spreken voor zich - waar een toiletbezoek voor mannen telkens gemiddeld 1 minuut duurt terwijl het voor vrouwen, om de vermelde praktische redenen, gemiddeld de helft langer duurt (1m 30s).
We veronderstellen dat mannen en vrouwen willekeurig aankomen volgens een zeker tijdsverloop, waarbij de werklast tijdelijk groter is dan 1. We laten dit tijdsverloop van aankomsten los op alle zes de lay-outs. Eerst is er een rustige periode van willekeurige aankomsten, waarin er voor zowel mannen als vrouwen gemiddeld om de 10 seconden een aankomst is. Vervolgens is er een drukke periode van 15 minuten waarin gemiddeld elke 5 seconden een man en vrouw aankomen. Hierna wordt het weer rustiger en is er opnieuw gemiddeld om de 10 seconden een aankomst.
Lay-out 1 is de basissituatie, waarin vrouwen 10 en mannen 12 toiletten ter beschikking hebben. Onderstaande grafiek toont de gemiddelde wachttijd voor zowel mannen als vrouwen op elk tijdstip van het tijdsverloop.
In de rustige periode is het systeem voor zowel de mannen als vrouwen stabiel met een werklast van respectievelijk 0,5 en 0,9. In het drukke kwartier verdubbelt voor beiden de werklast, wat het systeem voor de vrouwen onstabiel maakt. Hierdoor ontstaat er bij de vrouwen een wachtrij die blijft aangroeien en niet stabiliseert.
Voor de mannen wordt het systeem ook onstabiel maar in veel beperktere mate dan bij de vrouwen. Hierdoor neemt voor hen de gemiddelde wachttijd wel toe maar lang niet zo dramatisch als bij de vrouwen. De wachtrij groeit net als bij de vrouwen onbeperkt aan zolang de drukte aanhoudt, maar dan wel aan een veel trager tempo.
Eens de drukke periode voorbij is, duurt het voor mannen wel eventjes voor de gemiddelde wachttijd weer naar een normaal niveau zakt. Voor mannen, zo blijkt uit onze simulatie, zakt de gemiddelde wachttijd binnen de 15 minuten weer naar een normaal niveau. Het contrast met de situatie voor vrouwen kan nauwelijks dramatischer, want voor hen blijkt het, zelfs na het einde van de drukke periode, in sommige gevallen tot ongeveer 2 uur te duren om de wachttijd onder de twee minuten te krijgen.
Kijken we enkel naar de vrouwen en mannen die in de periode aangegeven in de grafiek aankomen (90 minuten), dan krijgen de mannen een gemiddelde wachttijd van 11 seconden en de vrouwen een gemiddelde wachttijd van 6 minuten en 19 seconden, een gigantisch verschil.
m/v-gescheiden opstellingen kunnen beter
Om in een lay-out met gescheiden toiletten voor mannen en vrouwen gelijkaardige wachttijden te krijgen voor mannen en vrouwen zijn 8 bijkomende toilethokjes nodig voor de vrouwen. Indien de totale oppervlakte gelijk moet blijven en enkel de onderlinge verhouding kan gewijzigd worden, moeten er 13 toiletten komen voor de vrouwen en 8 voor de mannen. Zo bekomen we lay-out 2.
Meer algemeen blijkt een goede balans voor gelijke wachttijden bij gescheiden toiletten bereikt te worden wanneer voor elk mannentoilet anderhalf tot twee vrouwentoiletten zijn. De overeenkomstige lay-out 2 bereikt min of meer gelijke wachttijden, en vertoont bovendien een sterk verlaagde algemene gemiddelde wachttijd.
Om deze algemene gemiddelde wachttijd minimaal te maken moet er gekozen worden voor een lay-out met 10 mannentoiletten en 12 vrouwentoiletten, weergegeven als lay-out 3. Deze lay-out doet de verschillen tussen mannen en vrouwen wel weer sterker oplopen maar gebruikt de beschikbare capaciteit, onder de voorwaarde van een gescheiden lay-out, het efficiëntst.
Per urinoir twee gemengde hokjes
Voor tijdelijke evenementen zoals festivals waar de oppervlakte van toiletten vrij verdeeld kan worden is een herverdeling van de oppervlakte met bovenstaande richtlijn een mogelijke oplossing. Op Rock Werchter en op vele andere festivals hebben ze er echter iets beters op gevonden: gemengde toiletten. Bij gemengde toiletten worden de toilethokjes toegankelijk gemaakt voor beide geslachten en bij voorkeur aangevuld met extra urinoirs voor de mannen. Door ze te delen wordt de bestaande capaciteit efficiënter gebruikt en daalt de gemiddelde wachttijd.
Wordt de bestaande lay-out behouden en gewoon toegankelijk gemaakt voor zowel man als vrouw (toepasbaar op vaste toiletten zoals bioscopen, luchthavens, …) dan krijgen we lay-out 4 met een gemiddelde wachttijd die zakt tot op het niveau van de meest optimale gescheiden lay-out (1'29"). Aangezien mannen, in tegenstelling tot de vrouwen, altijd de kortste wachtrij kunnen kiezen (urinoirs of hokjes) zorgt dit wel nog steeds voor ongelijke wachttijden.
De enige lay-out die onder alle omstandigheden gelijke gemiddelde wachttijden voor mannen en vrouwen garandeert is de genderneutrale, waar er gekozen wordt om enkel en alleen toilethokjes te plaatsen. In dit geval wachten mannen en vrouwen immers altijd in dezelfde wachtrij. Dit is lay-out 5. Binnen de beschikbare oppervlakte biedt lay-out 5 plaats aan 20 toilethokjes voor mannen en vrouwen samen. De algemene gemiddelde wachttijd klokt af op 2 minuten en 10 seconden.
De beschikbare toiletten worden het efficiëntst gebruikt als er gekozen wordt voor een lay-out met zowel gemengde toilethokjes en piscines. Dit is precies ook de aanpak bij sommige festivaltoiletten. Als we de aantallen toilethokjes en urinoirs optimaal afstemmen op het aangenomen tijdsverloop, dan bekomen we lay-out 6, met 14 toilethokjes aangevuld met 8 urinoirs. Hierbij zijn mannen nog steeds in het voordeel maar in veel minder mate dan in de basissituatie. Deze festivaltoiletten zijn dus wel degelijk vrouwvriendelijk.
Bovendien zakt de algemene gemiddelde wachttijd naar een absoluut minimum van 1 minuut en 12 seconden. Zo een lage wachttijd kan door geen enkele andere indeling bereikt worden (gemengd of gescheiden) en biedt een verbetering van maar liefst 63% ten opzichte van de 3 minuten en 15 seconden bij de oorspronkelijke situatie. Deze gemengde opstelling blijft dus ook manvriendelijk.
Om dergelijke sterke verbeteringen te verkrijgen is het wel essentieel dat toilethokjes en urinoirs in de juiste verhouding terug te vinden zijn, met bijna dubbel zoveel hokjes als urinoirs. Per urinoir twee gemengde hokjes dus. Dit is bijvoorbeeld niet het geval op de Gentse Feesten, waar wel een beleid van gemengde toiletten geldt maar waar hokjes en urinoirs in totaal scheefgetrokken verhoudingen terug te vinden zijn.
Gemengde toiletten zijn vrouwvriendelijker
Vrouwen minder lang laten wachten, het kan dus wel degelijk! De beste manier om de file aan de vrouwentoiletten te verwijderen, is de vrouwentoiletten te verwijderen. Gemengde toiletten zijn gewoon vrouwvriendelijker. Echt efficiënt wordt het met een lay-out met een overvloed aan gemengd gebruikte toilethokjes, aangevuld met een bescheiden aantal urinoirs.
Mannen zijn nog steeds in het voordeel, maar in veel beperktere mate dan vaak nu het geval is. Vrouwen en mannen precies even lang laten wachten is ook mogelijk, door meteen alle piscines te schrappen, en alle hokjes open te stellen voor gemengd gebruik. Indien ten slotte gemengd gebruik van toiletten uit den boze is, dan wordt het potentieel voor verbetering merkelijk kleiner. Toch kan ook in een gescheiden lay-out de wachttijd verminderd en gelijk getrokken worden, als de indeling maar zorgvuldig geschikt is.
Festivaltoiletten spannen de kroon
En zo blijkt dus dat we een voorbeeld moeten nemen aan de gemengde toiletten op festivals. Persverantwoordelijke Nele Bigare bevestigde ons dat Rock Werchter het dit jaar volgens lay-out 6 doet. En ook bij Best Kept Secret en de optredens van Coldplay vorige week in het Koning Boudewijnstadion in Brussel troffen wij toiletten volgens hetzelfde principe aan. Al moet opgemerkt dat hoewel volgens het juiste principe, er typisch nog te veel urinoirs en te weinig hokjes voorzien zijn om echt optimaal genoemd te kunnen worden.
Daarnaast kan men in sommige kantoorgebouwen van de Vlaamse Overheid sinds kort bezoekerstoiletten met gemengd gebruik aantreffen volgens lay-out 5. Frank Geets, administrateur-generaal, en Lieve Van Medegael van het Facilitair Bedrijf (Vlaamse Overheid) lieten ons weten dat nu reeds 120 toiletten in bestaande kantoorgebouwen van de Vlaamse Overheid omgevormd zijn toiletten voor gemengd gebruik. Het gaat hierbij in hoofdzaak om bestaande unisex toiletten voor rolstoelgebruikers. En later dit jaar opent het Herman Teirlinck gebouw zijn deuren, met een (strikt) genderneutraal sanitair blok (zonder urinoirs) in de publieke zone. Bezoekerstoiletten, want de arbeidswetgeving schrijft anno 2017 nog steeds voor dat personeelstoiletten gescheiden moeten voorzien worden.
En toch is de samenhang van gemengde hokjes en urinoirs allesbehalve nieuw. Wie er “Het Latrinaire Gebeuren” (1993) van Danny Lamarcq op naslaat, beseft dat een gemengd gebruik van toiletten altijd de regel was, en pas relatief recent de uitzondering geworden is. Vermoedelijk werd er in de m/v-gescheiden toiletten een vorm van verheffing gezien, een anachronisme dat gelukkig eindelijk onder druk komt te staan. Aan de andere kant van de oceaan evenzeer trouwens, want daar leidt de strijd om betere rechten voor transgenders tot hetzelfde resultaat: meer gemengde hokjes.
Maar er is nog veel werk aan de winkel. Tot 63 % minder file aan de wc’s, en toch is het gros van de wc’s in Vlaanderen en Nederland niet gemengd, klakkeloos onderworpen aan het principe van lay-out 1. Ja, we mogen verontwaardigd zijn. Is het nog langer nodig dat de ene helft van de bevolking de andere helft in de zeik neemt? Post onder hashtag #festivaltoiletten voor goede voorbeelden, #indezeik voor slechte voorbeelden. En laat het niet na om, goede toiletten of niet, te hydrateren.
Wouter en Kurt mochten ondertussen hun verhaal doen op Radio 1. Herbeluister het gesprek dat ze hadden met Lieven Vandenhaute via de player hieronder.
