In de vroege middeleeuwen droegen zelfs gewone mensen in onze contreien heel exotische sieraden. Archeologe Mette Langbroek brengt aan de hand van kralensnoeren de internationale handelsnetwerken in deze weinig bekende periode in onze geschiedenis in kaart.
Lang waren archeologen er niet in geïnteresseerd. Als ze een eeuwenoud graf openlegden, waren ze in de eerste plaats geïnteresseerd in wat blonk en schitterde: goud, zilver en ander edelmetaal, en natuurlijk wapentuig. Wat moesten ze met kralensnoeren? Ze werden toch alleen maar gedragen door vrouwen, aan wie vaak slechts een tweederangsrol werd toegedicht in de geschiedenis.
Dat is vandaag gelukkig anders. En zeker voor historische perioden die nog in grote mate in het duister liggen, kunnen we van ‘gewone’ grafvondsten zoals kralensnoeren verbazend veel leren. Ze geven bovendien niet alleen een inkijkje in het leven van de rijken en de machtigen (de elite), maar in dat van de hele bevolking.
De vroegmiddeleeuwse tijd in onze contreien is zo’n periode die nog grotendeels in het duister ligt. Ze wordt meestal de tijd van de Merovingers genoemd, naar de dynastie gesticht door Clovis. Gewoonlijk wordt ze gesitueerd tussen de val van het West-Romeinse rijk en de kroning tot keizer van Karel de Grote. Hoewel de term ‘donkere middeleeuwen’ voorbijgestreefd is, klopt het wel dat de Merovingische tijd ‘duister’ is in de betekenis dat we er niet veel over weten. Schriftelijke bronnen zijn er nauwelijks voor het noordwesten van continentaal Europa, wat nu Noord-Frankrijk, de Benelux en een deel van West-Duitsland is. Wat er wel is: grafvelden. In dit gebied zijn er meer dan drieduizend gevonden. Vaak gaat het om grote grafvelden met individuele graven netjes naast elkaar op een rij.
In vroegmiddeleeuwse graven van vrouwen worden, naast de stoffelijke resten, vaker wel dan niet kralensnoeren of losse kralen aangetroffen. Voor haar masterscriptie turfde Mette Langbroek tijdens haar archeologiestudie aan de Universiteit Leiden zulke kralenvondsten uit de Merovingische tijd. Welke soorten kralen waren er gevonden? Waar waren ze gemaakt en aan elkaar geregen? Wat konden de kralen vertellen over de mensen die ze rond hun arm of hals hadden gedragen? Het zijn vragen die de jonge Nederlandse archeologe sindsdien niet meer hebben losgelaten. Nadat ze was afgestudeerd, vervolgde ze haar onderzoek als doctoranda. Tijdens haar promotieonderzoek werkte ze ook mee aan een meerjarig Europees onderzoeksproject, getiteld Rural Riches. Daarin onderzoeken archeologen de bottom-up ontwikkeling van post-Romeins West-Europa, dus niet met focus op de elite maar op het ‘gewone’ volk. Het kralenonderzoek paste natuurlijk wonderwel in dat project, dat liep tot 2023. Momenteel legt Langbroek de laatste hand aan haar proefschrift.
Wat is er zo bijzonder aan Merovingische kralen?
‘We vinden ze zo goed als overal in onze contreien. Of toch in vrouwengraven. Dat betekent dat kralensnoeren niet exclusief waren voorbehouden voor de elite. Het waren sieraden die in alle lagen van de bevolking werden gedragen. Maar wat misschien nog meer bijzonder is, is dat ze vaak van heel ver kwamen. We vinden kralen van barnsteen uit de Baltische regio, glaskralen uit Egypte, het Nabije Oosten, India en Sri Lanka, en schelpkralen uit Oost-Afrika. En die werden dus gedragen door heel gewone mensen in de vroege middeleeuwen. Bij zo’n verre verspreiding van goederen denken we niet aan deze periode – eerder aan de vroegmoderne tijd, met de specerijenroute, of misschien ook aan de Romeinse bloeitijd. De kralen vertellen dus heel interessante, onverwachte verhalen.’
De ouderwetse archeologen hadden dus ongelijk. Verblind door hun fascinatie voor edelmetaal en wapens negeerden ze deze boeiende artefacten.
‘Wie is er nu geïnteresseerd in kralen, moeten ze gedacht hebben. Nu ja, daardoor had ik nu wel de kans om vanuit een heel nieuw perspectief de Merovingische periode te bestuderen. De vroegere desinteresse toont trouwens ook aan hoezeer we moeten opletten in onze perceptie van statusobjecten. Heel arme mensen kunnen bijvoorbeeld ook kostbare zaken bezitten. Dat heb ik zelf ondervonden tijdens mijn tussenjaar in India, waar mensen die compleet buiten het kastesysteem vielen toch nog gouden en zilveren oorbellen droegen. Of denk aan een dure trouwring: als je die rond je vinger hebt, wil dat toch niet noodzakelijk zeggen dat je tot de elite behoort?’
Wat voor kralen waren er zoal in omloop?
‘De fraaiste zijn wellicht de mozaïekkralen, die waarschijnlijk uit Egypte kwamen. Ze zijn gemaakt van glas en hebben een enorme kleurenrijkdom. Bij andere glaskralen werd het glas getrokken of gewikkeld. Meestal verraadt de productiemethode waar de kralen vandaan kwamen. Getrokken glas, dat daarna in staafjes of stukjes werd geknipt, was typisch voor Azië. Gewikkeld glas, bijvoorbeeld rond een ijzeren staaf, was kennelijk een Europese specialiteit. Piepkleine kraaltjes, niet groter dan een paar millimeter, kwamen dan weer uit India. En natuurlijk zijn er nog de barnsteenkralen, waarbij het barnsteen voornamelijk afkomstig was uit het Baltische gebied.’
Hoe belandden de ‘exotische’ kralen hier?
‘Dat weten we niet. Wellicht brachten handelaars ze mee uit het oosten en het noorden. Dat we ze in zulke grote hoeveelheden aantreffen, en dit in heel Europa, wijst wel op een vorm van massaproductie, en dus van massa-import. Kralen maken was een ambacht, want zo fijn en precies werken is echt wel een kunst. Maar er was ook veel uniformiteit in de kralen, massaproductie dus.’
Weten we hoeveel ze kostten?
‘Nee, over de economie in de Merovingische periode is maar weinig bekend. We weten zelfs niet of je een kralensnoer op ‘onze’ manier (met geld, red.) kon kopen. En misschien waren er wel handelaars gespecialiseerd in kralen of kralensnoeren – ‘kralenmannen’ die Europa rondreisden en van nederzetting tot nederzetting trokken. Overigens lijken mensen in het algemeen heel mobiel te zijn geweest, want veel langdurige nederzettingen waren er niet. Maar ze waren kennelijk wel gehecht aan hun kralensnoeren, want ze namen ze zelfs mee in hun graf.’
Wat was de betekenis van kralensnoeren? Waren het louter sieraden?
‘Kralensnoeren kunnen verschillende functies hebben, denk aan rozenkransen, of de parelketting die chique dames dragen. Ze kunnen dus honderd-en-een functies of betekenissen hebben gehad. Misschien vertelde een kralensnoer dat een vrouw van huwbare leeftijd was, dat ze getrouwd was of dat ze weduwe was.’
