Vandaag publiceert de onderzoeksgroep van viroloog Johan Neyts van het Rega Instituut (KU Leuven) de eerste resultaten van het onderzoek naar hun vaccin in Nature. Hoewel het vaccin ten vroegste in 2022 klaar zal zijn, heeft het een aantal grote voordelen op de kandidaatvaccins die al in de loop van volgend jaar op de markt komen.
Het vaccin dat jullie ontwikkelen is gebaseerd op een bestaand vaccin voor gele koorts. Wat zijn de voordelen daarvan?
‘Het vaccin tegen gele koorts werd al in 1938 ontwikkeld door Max Theiler die er de Nobelprijs voor Geneeskunde voor kreeg. Het is een ongelooflijk goed vaccin. Het bestaat uit een levend verzwakt virus dat na vaccinatie verschillende aspecten van het immuunsysteem activeert. Vertrek je naar regio’s in Afrika of Latijns-Amerika waar gele koorts circuleert, en krijg je tien dagen op voorhand het vaccin toegediend, dan zijn bijna 100 procent van de mensen volledig beschermd tegen gele koorts. En dat blijft zo voor de rest van hun leven. Het wordt ook heel goed verdragen. Het is ondertussen al bij naar schatting 800 miljoen mensen gebruikt en zorgt zelden voor nevenwerkingen.’
‘Toen SARS-CoV-2 opdook waren we op basis van het gelekoortsvaccin al andere vaccins aan het maken. We ontwikkelden er een tegen hondsdolheid en een tegen ebola. Dat zijn telkens dubbelvaccins die niet alleen tegen hondsdolheid of ebola werken, maar alle goede kwaliteiten van het gele koortsvaccin behouden en er ook tegen beschermen. In januari zijn we op dezelfde basis begonnen aan ons coronavaccin.’
Vandaag publiceren jullie een paper in Nature over de eerste resultaten bij proefdieren. De snelheid waarmee het vaccin werkt is spectaculair.
‘We bestudeerden ons vaccin bij hamsters, omdat uit onder andere ons onderzoek is gebleken dat hamsters een heel robuust model zijn om SARS-CoV-2 te bestuderen. Druppelen we het virus in de neus van niet-gevaccineerde hamsters, dan gaat het zich in hun longen heel efficiënt vermenigvuldigen.’
'Waar andere vaccins pas na ruim een maand bescherming bieden, is dat bij ons vaccin al na tien dagen'
‘Toen we het virus in de neus van hamsters druppelden die tien dagen eerder gevaccineerd waren met ons vaccin, bleek dat er in de longen van de meeste dieren geen enkel spoor van het virus terug te vinden was. Dat wijst erop dat een enkele dosis van ons vaccin hen al binnen tien dagen compleet beschermt tegen het virus. En dat is heel snel, zeker wanneer je dat in de context van de andere vaccinkandidaten zet die nu in ontwikkeling zijn en waarvan de makers al met resultaten naar buiten zijn gekomen, zoals Pfizer, Moderna, Curevac en AstraZeneca. Bij die vaccins is er 21 of 28 dagen na de eerste dosis eerst nog een tweede dosis nodig eer er immuniteit wordt opgewekt. En die komt er ook pas een dag of tien na die tweede dosis. Waar zij dus pas na ruim een maand bescherming bieden, is dat bij ons al na tien dagen.’
Het gele koortsvaccin biedt na een enkele dosis levenslang bescherming. Mogen we dat ook verwachten voor SARS-CoV-2?
‘We weten dat het vaccin tegen gele koorts bescherming biedt vanaf het moment dat er een bepaalde hoeveelheid neutraliserende antistoffen is opgewekt. Uit onze studies op hamsters blijkt dat ons vaccin ook hoge concentraties neutraliserende antistoffen opwekt tegen SARS-CoV-2.’
‘We hebben ook proeven gedaan op makaken in het Biomedical Primate Research Centre in Rijswijk. En ook daaruit bleek dat het vaccin al na 14 dagen bij alle dieren heel veel antistoffen opwekt, vergelijkbaar met of zelfs hoger dan wat je ziet bij mensen die de infectie hebben doorgemaakt.’
'Ons kandidaatvaccin is nog 10.000 keer veiliger dan het commerciële gele koorts-vaccin, dat op zich al superveilig is'
‘De cellulaire immuniteit die wordt opgewekt doet vermoeden dat het vaccin net zoals het gelekoortsvaccin zelf op zijn minst een langdurige immuniteit zal opwekken.’
‘Bij sommige andere kandidaatvaccins die op een andere technologie gebaseerd zijn, wordt verwacht dat de immuniteit na een bepaalde tijd zal wegebben, want ook bij de vaccinatie tegen griep zijn de antistoffen al na zes maanden grotendeels verdwenen.’
Als je je binnen een paar maanden laat inenten met een van die andere vaccins, kan je je dan ook nog later laten inenten met dat nieuwe vaccin?
‘Jazeker, het zou dus een ideale kandidaat kunnen zijn voor herhalingsvaccinaties wanneer de immuniteit afneemt bij mensen die een van de eerstegeneratievaccins hebben gekregen.’
Hoe zit het met de bijwerkingen van jullie vaccin?
‘We hebben dat heel diep geanalyseerd omdat het gele koortsvaccin bij één op een miljoen mensen de lever kan aantasten. Het gaat dan wel telkens om mensen met onderliggende problemen aan het immuunsysteem. Om uit te zoeken hoe dat met ons kandidaatvaccin zit, hebben we specifieke modellen ontwikkeld – muizen en hamsters die zwaar immuundeficiënt zijn en daardoor gevoelig zijn voor het gele koortsvaccin. En we hebben vastgesteld dat ons kandidaatvaccin nog 10.000 keer veiliger is dan het commerciële gelekoortsvaccin, dat op zich al een superveilig vaccin is.’
‘Wat ook heel erg van belang is, is dat een heel aantal van de vaccinkandidaten die nu in ontwikkeling zijn reactogeen zijn. Dat betekent bijvoorbeeld dat de plek van de inspuiting een dag of twee hard en pijnlijk aanvoelt en dat patiënten ook wat koorts krijgen. Dat is normaal omdat je een reactie van het immuunsysteem opwekt. Maar als je immuniteit kan opbouwen zonder dat je die reacties hebt, wat met ons vaccin waarschijnlijk het geval is omdat het op het gelekoortsvaccin is gebaseerd dat op zich al weinig reactogeen is, dan is dat uiteraard beter.’
‘Een vaccin dat geen pijnlijke bijwerkingen heeft, is ook interessant voor de vaccinatie van kinderen. Momenteel is het nog niet de bedoeling om kinderen te vaccineren, maar uiteindelijk zal dat wel moeten, willen we de pandemie volledig onder de knoet krijgen. En omdat het virus wellicht nog jarenlang onder ons zal blijven, zullen we ook op lange termijn alle nieuwe generaties kinderen moeten blijven vaccineren.’
Hoe zit het met de veiligheid en bijwerkingen bij ouderen?
‘Het gelekoortsvaccin is in het westen niet geregistreerd voor mensen ouder dan 65. Toch zijn we ervan overtuigd dat het ook daar helemaal goed zit, want vertrekt een 65-plusser naar Afrika op safari, dan krijgt die het vaccin en zie je geen of nauwelijks bijwerkingen. En in landen waar gele koorts endemisch is, bestaat die restrictie niet en wordt het vaccin bij iedereen gebruikt, zelfs bij kinderen vanaf 9 maanden en bij hiv-patiënten. Telkens zonder veel problemen.’
De klinische proeven met jullie kandidaatvaccin zijn voorzien voor de lente. Wanneer is het klaar voor gebruik?
‘We hopen dat het in de loop van 2022 op de markt komt. Dat lijkt traag door voorlopers als Pfizer, Moderna en AstraZenenca, maar dat is eigenlijk onwaarschijnlijk snel want we zijn een academisch team, geen groot bedrijf. We mogen als academische onderzoeksgroep de eigenlijke productie van vaccins die moeten worden ingespoten ook niet zelf doen. Dat moet gebeuren door bedrijven die daar een accreditatie voor hebben. Toch hebben we ons vaccin even snel kunnen ontwikkelen als de grote jongens en even snel de werkzaamheid ervan kunnen aantonen in proefdieren.’
'De kandidaatvaccins van Pfizer, Moderna en Curevac moeten op -20 of -70 graden Celsius worden bewaard en getransporteerd, wat in bepaalde streken een mission impossible is. Het onze moet niet in de diepvriezer'
‘Qua snelheid van ontwikkeling moet je er ook rekening mee houden dat het ene vaccin het andere niet is. Het samenstellen van een mRNA-vaccin, zoals dat van Pfizer en Moderna, waarbij stukjes genetische code aan elkaar worden geplakt, gaat veel sneller dan een vaccin dat gebaseerd is op een verzwakt virus, zoals dat van ons, AstraZeneca en Janssen Pharmaceutica. Daar komt moleculaire biologie en veel meer knutselwerk aan te pas, wat meer tijd vraagt.’
Met de andere kandidaatvaccins zal er dit jaar al gevaccineerd worden, in België wellicht vanaf april. Gaan de meeste mensen al niet ingeënt zijn op het moment dat jullie vaccin klaar is?
‘Ons vaccin zullen we inderdaad niet als eerste in België kunnen uitrollen. Daarom ben ik heel blij dat de andere vaccins er wel al aan zitten te komen, want ook ik wil dat mijn familie en mijn naasten zo snel mogelijk gevaccineerd worden en dat de pandemie zo snel mogelijk wordt gestopt.’
‘Maar het is een typische denkfout in het westen om alleen maar naar Europa en Amerika te kijken. We moeten op onze planeet 7,7 miljard mensen vaccineren. Dat lukt niet allemaal volgend jaar. Het is ook belangrijk om op lange termijn te denken, want het virus zal nog jarenlang blijven circuleren.’
‘Daar komt nog bij dat de kandidaatvaccins van Pfizer, Moderna en Curevac die binnenkort op de markt komen een aantal nadelen hebben voor gebruik in Afrika, Latijns-Amerika en Azië. Ze moeten op -20 of -70 graden Celsius worden bewaard en getransporteerd, wat in die streken een mission impossible is. Ons vaccin heeft dat probleem niet, want het moet maar bij 2 tot 8 graden Celsius worden gestockeerd, dus niet in de diepvriezer. Bovendien moet je van de meeste kandidaatvaccins twee dosissen krijgen. Dat is in het westen goed te organiseren, maar is veel moeilijker in de brousse van pakweg Vietnam, Cambodja en Zimbabwe.’
‘En dan is er nog de vraag: hoelang blijft de immuniteit bestaan bij de verschillende vaccins? Als blijkt dat je over een jaar of twee iedereen die het vaccin kreeg nog eens moet vaccineren, dan heb je weer een enorm logistiek probleem. Wij moeten het uiteraard nog bewijzen dat ons vaccin na een dosis langdurig bescherming biedt, maar we hebben een sterk vermoeden dat het zo zal zijn omdat het op het gelekoortsvaccin gebaseerd is.’
‘Bijkomend voordeel is dat ons vaccin een dubbelvaccin is dat niet alleen bescherming biedt tegen SARS-Cov-2 maar ook tegen gele koorts. De Wereldgezondheidsorganisatie heeft met het programma Eliminate Yellow Fever de strijd aangebonden met gele koorts omdat er jaarlijks nog altijd 30.000 mensen sterven aan de ziekte omdat er te weinig vaccins voorhanden zijn. Ons vaccin zou daar een grote rol in kunnen spelen, omdat je in heel veel Latijns-Amerikaanse en Afrikaanse landen meteen twee vliegen in een klap zou slaan: komaf maken met SARS-CoV-2 én met gele koorts.’
‘En dan is er nog de grote vrees voor een uitbraak van gele koorts in Azië, omdat er tegenwoordig heel veel vlieg- en ander verkeer is tussen Afrika en Azië en de tijgermug ook in Azië voorkomt. Zo’n uitbraak kan heel snel gaan, denk maar aan die van Zika in Latijns-Amerika enkele jaren geleden. Gebeurt dat nu, dan hebben ze een enorm probleem in Azië, want er zijn op dit moment onvoldoende vaccins tegen gele koorts om dat op te lossen. Ook daar kunnen we met ons dubbelvaccin een belangrijke rol spelen.’
Klopt het dat een vaccin wel beschermt tegen de ziekte covid-19 maar niet tegen een besmetting met SARS-CoV-2?
‘Dat lijkt zo bij de andere kandidaatvaccins, maar niet bij dat van ons. In onze proeven zien we dat als we een geïnfecteerde hamster met een niet-geïnfecteerde hamster samen in een kooi zetten, de geïnfecteerde dieren het virus altijd overdragen op de niet-geïnfecteerde dieren. Zetten we een geïnfecteerde hamster samen met een dier dat twee weken eerder gevaccineerd werd met ons vaccin, dan blijken deze laatste compleet beschermd te zijn tegen de infectie met SARS-CoV-2. Dat is bij de andere kandidaatvaccins nog niet in proefdieren aangetoond.’
‘We gaan nu nog vervolgstudies opzetten waarbij we gevaccineerde maar blootgestelde dieren gaan samenzetten met niet-gevaccineerde dieren, om na te gaan of heel de keten van verdere transmissie wordt geblokkeerd. Als ook dat zou blijken, zou dat behoorlijk spectaculair zijn.’
De resultaten van het onderzoek verschenen in Nature.
