Het is afgelopen voor de Vezins en Roche-Qui-Boit. Bijna honderd jaar na de bouw van deze twee dammen werd in 2017 beslist om ze te slopen. De productie van elektriciteit was niet meer rendabel. Ondertussen is de eerste fase van de afbraakwerken achter de rug, aldus Jean-Luc Baglinière, wetenschappelijk directeur van het Sélune-project.

“De ontmanteling van de Vezins en Roche-Qui-Boit herstelt de continuïteit van de Sélune, van de bron tot de monding in de baai van Mont-Saint-Michel. De rivier kan weer in alle vrijheid naar zee toe stromen over de gehele 90 kilometer. Die hernieuwde continuïteit laat vissen opnieuw toe te migreren, erg belangrijk voor soorten zoals de Atlantische zalm en paling. We verwachten dat de biodiversiteit van het hele ecosysteem omheen de Sélune sterk zal toenemen. Maar ook de baai van Mont-Saint-Michel zal erop vooruit gaan, nu de rivier haar natuurlijk verloop terug krijgt.”

Baglinière en zijn team verzamelen zo veel mogelijk data over het herstel van de Sélune, met de bedoeling aan te tonen hoezeer ecosystemen omheen rivieren opleven wanneer obstakels geruimd worden. “We zijn begonnen met de initiële toestand van de Sélune voor het verwijderen van de dammen in kaart te brengen. De visbestanden, afzetting van sediment voor en achter de dammen, de nutriëntenkringloop,... Al die parameters blijven we monitoren, om te zien hoe het herstel verloopt. Zeker migrerende vissoorten die nu haast niet meer voorkomen hopen we opnieuw te zien.”

De vispopulaties vormen een goede graadmeter voor de gezondheid van de Sélune, aldus Baglinière.  “We houden specifiek drie vispopulaties in de gaten, met name zalm, rivierprik en paling. Deze populaties zijn een belangrijk component van de nutriëntenkringloop van de rivier. Zalmen bijvoorbeeld migreren stroomopwaarts om te paaien, waar de meeste sterven na het leggen en bevruchten van de eieren. Die paaitrek brengt op die manier biologische nutriënten naar de bovenloop van de rivier. De stroming transporteert dan weer biologische en fysisch materiaal naar de zee. Het verwijderen van de twee dammen en het herstel van deze kringloop verbindt de Sélune opnieuw met baai van Mont-Saint-Michel, wat de gezondheid van het hele ecosysteem tussen bron en zee ten goede zal komen.”

De Sélune mag dan wel ontdaan worden van alle hindernissen, wereldwijd groeit het aantal dammen. Een internationaal onderzoek gepubliceerd in mei dit jaar maakte een analyse van 12 miljoen kilometer aan waterlopen. Het bleek dat slechts 21 van de 91 rivieren langer dan 1000 kilometer nog vrij stromen. Die laatste ononderbroken waterlopen bevinden zich haast uitsluiten in onherbergzame regio's zoals het Poolgebied, de Amazone en het Congobekken. Dezelfde studie schat het aantal dammen in de wereld op 60 000, terwijl er nog zo'n 3700 in de steigers staan.

Al die dammen vormen een zware last voor de ecologische gezondheid van rivieren. Ze doorbreken het ecologisch continuüm tussen de bron en de zee. Dammen, maar ook sluizen en andere obstakels, hinderen vismigratie en veranderen de samenstelling en de temperatuur van rivierwater. De  nutriëntenkringloop die zowel het sediment in het water als de migratie van vis omvat raakt zwaar verstoord. Dat is nefast voor een waaier aan soorten, en dus ook voor het visbestand in een rivier, toch een cruciale voedingsbron voor miljoenen mensen.

Een rivier hoort nu eenmaal te stromen, aldus Herman Wanningen, ecoloog werkzaam bij de World Fish Migration Foundation, een organisatie die zich inzet voor het behoud van vismigratie. “Aan een stromende rivier is een hele levensgemeenschap verbonden. De levenscyclus van vissoorten zoals steur, zalm, forel en fint strekt zich uit van de oorsprong van een rivier tot de zee. Dat geldt ook voor vogels en insecten.”

Een levende rivier is een stomende rivier, en een dam zet het hele ecosysteem op slot, vertelt Wanningen. “Vergelijk het met een ader in je lichaam. Als die verstopt raakt, sterft een stukje van je lijf. Dat is hetzelfde voor een rivier. Hoe meer obstakels, hoe doder de stroom. Daarom dat we ervoor pleiten om dammen weg te halen. Waar het kan, want dammen hebben uiteraard ook functies op vlak van watervoorziening, landbouw en energie.”

De gezondheid van een rivier valt terug te brengen op een hele reeks factoren, maar dammen spelen een belangrijke rol, verduidelijkt Herman Wanningen. “De waterkwaliteit hangt af van wat er in de rivier terecht komt. De zuiverheid van rivierwater in de EU is erop vooruit gegaan, maar residuen van bestrijdingsmiddelen uit de landbouw en overtollige voedingstoffen zoals nitraat blijven een probleem. Dammen verminderen echter het zelfreinigend vermogen van rivieren. Vervuiling hoopt zich op in stilstaand water.”

Het goede nieuws is dat vispopulaties zich relatief snel herstellen wanneer een rivier weer vrij kan stromen. Dat blijkt uit eerdere sloopprojecten, zoals bijvoorbeeld op de rivier Penobscot in de VS. “Je ziet dat restpopulaties van rivierharingen gauw weer opleven, al gaat het voor de ene soort sneller dan de andere. Atlantische zalm heeft wat meer tijd nodig. Maar ik verwacht dat binnen tien jaar er weer volop zalm in de Sélune zwemt.”

Het lijkt tegenstrijdig, ecologen die ijveren om dammen te verwijderen. Waterkracht is immers een niet-fossiele energiebron, en dus duurzaam, toch? Zo eenduidig is het niet. Er komen weliswaar geen verbrandingsgassen vrij bij de productie van waterkracht, maar stuwdammen hebben wel degelijk een negatieve impact op het klimaat. Het stilstaand water achter de dam stoot broeikasgassen uit, waaronder methaan. Een studie gepubliceerd in BioScience schat de bijdrage van waterkracht aan de totale uitstoot van broeikasgasssen op 1,3 procent.

Is een compromis mogelijk tussen het opwekken van energie en de ecologische gezondheid van een waterloop? Moeilijk, aldus Wanningen. “Een levende rivier vol vis en waterkracht gaan niet samen. Het is mogelijk maatregelen te nemen om de effecten van dammen te verzachten, zoals visladders. Die maken het voor sommige soorten mogelijk toch nog te passeren. Maar de impact van een dam op het ecosysteem van een rivier gaat veel dieper dan enkel de passage van vis.”

Wanningen ijvert er niet voor om meteen alle dammen te slopen. “Maar oude, ongebruikte of onrendabel exemplaren moeten eruit. Daar valt in Europa nog heel wat winst te halen. Uiteindelijk moeten we keuzes maken. Sommige rivieren kunnen we benutten voor energieopwekking, andere dienen we ongehinderd te laten stromen van bron tot monding.”