Sinds covid-19 is complotdenken helemaal terug. Waarom steekt complotdenken net nu de kop op? Is het een voorbijgaande hype of moeten we behoedzaam zijn? Wie is er vatbaar voor? Eos-stagiaire Alice Dooreman vraagt het aan moraalfilosoof Brecht Decoene.
Brecht Decoene is moraalfilosoof en schrijver van het boek Achterdocht, tussen feiten en fictie (2016), waarin hij de redeneerwereld van het complotdenken onder de loep neemt. Acteur Mats Vandroogenbroeck verzorgde de voice-over. Alle voice-overs zijn fictief.
In deze podcast kom je onder andere te weten...
- Waarom complotdenken tegenwoordig populair is
- Welke ingrediënten complottheorieën meestal bevatten
- Dat complotdenken helemaal niet zo onschuldig is als het lijkt
- Dat complottheorieën anders functioneren naargelang het soort maatschappij waarin ze gedijen
- Welke kenmerken complotdenkers gemeen hebben
- Dat er in elk van ons een complotdenker schuilt
Meer over complotdenken:
Geen zin om te luisteren? Lees dan hier een samenvatting van het gesprek:
Wat zijn de typische kenmerken van een complottheorie?
‘Het centrale idee is dat er een elite is die ons beliegt en bedriegt. Er is veel wantrouwen naar politici en wetenschappers, en ook de media zitten meestal in het complot. Een complottheorie is ook gelinkt aan de actualiteit. Bij het invoeren van de lockdown ging het alleen over corona. Het complotdenken rond 9/11 was volledig verdwenen, maar dook terug op na de grote explosie in de haven van Beiroet.’
Hoe ontstaat een complottheorie?
‘De basis is wantrouwen. Dat wantrouwen komt trouwens zelden uit het niets. De geschiedenis bevat heel wat voorbeelden van samenzweringen die wel echt hebben bestaan. Denk maar aan de doofpotoperatie van de kerk rond pedofilieschandalen, of het Amerikaanse Tuskegee-syfilisonderzoek, waarbij arme, zwarte Amerikanen moedwillig met syfilis werden besmet, zonder dat ze daarvan op de hoogte waren. Onder andere door dat schandaal geloven heel wat zwarte Amerikanen vandaag nog altijd dat de overheid bewust aids of drugs in hun gemeenschap heeft geïntroduceerd.’
‘Gebeurtenissen die een schokgolf veroorzaken, zoals de coronacrisis, voeden het complotdenken. Meestal begint dat met het verdacht maken van de officiële versie: dat covid-19 maar een griepje is, bijvoorbeeld. Daarna duiken complotflodders op, los aan elkaar hangende, alternatieve verklaringen. Zo werd beweerd dat het coronavirus in een lab in Wuhan is gemaakt, of door Bill Gates, die al een vaccin klaar had om heel duur aan ons te verkopen. Er waren ook mensen die geloofden dat het virus een verzinsel is om intussen een 5G-netwerk uit te rollen of een rebellerende bevolking in toom te houden. Het mondmasker staat dan symbool voor de muilkorf. Dergelijke complotflodders kunnen uitgroeien naar een theorie als het aantal aanhangers groeit.’
Wie is gevoeliger voor complotdenken?
‘Achterdocht maakt een wezenlijk en zinvol onderdeel uit van onze psychologie. Bij complotdenkers loopt die achterdocht uit de hand. Meestal gaat het over mensen die ooit bedrogen zijn geweest, waardoor ze overal bedrog beginnen zien. Denk aan het televisieprogramma De Mol. De deelnemers focussen zo hard op mogelijk bedrog, dat ze het overal beginnen te zien. Complotdenkers denken meestal ook sowieso antiwetenschappelijk en zijn spiritueler of religieuzer. Een complottheorie geeft hen vaak ook zingeving: ze kregen een inzicht waarna ze wakker zijn geworden.’
‘In open samenlevingen komen complotten vooral vanuit de bevolking, en zijn ze gericht tegen de instituten. De mensen zijn vrij, maar redeneren alsof ze in een dicatuur leven. In een echte dictatuur zijn het net de leiders die complotten verzinnen om hun eigen fouten te maskeren. In die complotten geven ze de schuld voor wat misloopt aan minderheidsgroepen. De Verenigde Staten zijn een bijzonder geval. Hoewel het nog altijd een democratie is, zien we toch dat politici zoals Donald Trump de bron van complotten zijn. Zo noemt hij de klimaatverandering fake news. Dat is gevaarlijk, want het maakt het waandenken heel mainstream.’
Hoe gevaarlijk is dat?
‘Mensen die gevoeliger zijn voor complotdenken, zullen ook meer aangetrokken worden tot alternatieve denkwijzen, waardoor ze zich bijvoorbeeld niet willen laten vaccineren. Zo brengen ze niet alleen zichzelf maar ook anderen in gevaar. Complotdenkers kunnen ook wegzakken in het moeras van het waandenken. Dat is een soort radicaliseringsproces.
Anders Breivik geloofde dat moslims ons in Europa zouden komen vervangen, dat schreef hij ook in zijn manifest. Hij beroepte zich op dat idee om actie te ondernemen en bij zijn aanslagen in Oslo en op het eiland Utøya 77 mensen om het leven te brengen. En recent vernielden aanhangers van het 5G-complot zendmasten, waardoor enkele ziekenhuizen in de problemen kwamen voor hun communicatie. Ironisch genoeg vernielden de complotdenkers toen geen 5G maar 4G-masten.’
