Hoe word je biohacker?

In het afgelopen decennium is er een beweging ontstaan die zorgt dat experimentele biologie beoefend kan worden buiten de universiteit. De leden noemen zichzelf ‘DIY-biologen’ of ‘biohackers’ en willen de technieken en toepassingen van biotechnologie toegankelijk maken voor iedereen. In hun eigen garages of zogeheten community labs gaan ze zelf aan de slag en dragen zo hun steentje bij aan de biologische wetenschap.

De afgelopen jaren volgde ik vanuit filosofisch-sociologische interesse een aantal biohackers van ReaGent, een openbio labo in Gent. Als observator voelde ik me steeds een buitenstaander, iemand die aanwezig was tussen de biohackers zonder er zelf een te zijn. Maar tot mijn verbazing verwees een van de oprichters van Reagent, Winnie Poncelet, onlangs tijdens een gesprek naar mij als biohacker. Ik stond perplex. Blijkbaar was ik ongemerkt getransformeerd van waarnemer naar deelnemer. Nochtans was het me niet meteen duidelijk waar en wanneer zich die overgang had afgespeeld. Dit wekte mijn belangstelling: hoe had deze metamorfose tot biohacker plaatsgevonden?

Ik ga op mijn stappen terug en zoek naar de bewuste dag waar de transformatie gebeurd zou zijn. We bevinden ons aan de poort van de Campus Schoonmeersen van de Hogeschool Gent. Het is een warme augustusdag waarop de campus grotendeels verlaten is. Samen met enkele biohackers spreek ik hier af voor de eerste dag van het labowerk voor het ‘Open Insulin Project’. Dit project wil dankzij een samenwerking van meerdere open biolabs over heel de wereld betaalbare insuline op de markt krijgen. Omdat de bestaande geneesmiddelen voor diabetespatiënten artificieel prijzig blijven, willen zij een open-source variant ontwikkelen. Counter Culture Labs, een open biolab in de Verenigde Staten, slaagde er al in om cellen op te kweken die een precursor van insuline produceren. ReaGent wil deze resultaten reproduceren en doet daarvoor beroep op de apparatuur van het laboratorium van de Hogeschool Gent. In de loop van deze zomerdag  moet een rite de passage hebben plaatsgevonden.

Een rite de passage of overgangsritueel is een begrip uit de antropologie. Het verwijst naar de duidelijk afgebakende rituelen die in vele culturen gepaard gaan met de overgang naar een nieuwe sociale status . Voorbeelden daarvan zijn de plechtige communie in het Rooms-Katholicisme of de Bar mitswa in het Jodendom.  Ook in de niet-religieuze sfeer bestaan er rites de passage zoals een vrijgezellenfeest voor de bruiloft, een ‘sweet sixteen’-feestje in de Verenigde Staten of een plechtige proclamatie bij het afstuderen. Dat ook bij biohacking een overgangsritueel vereist is, valt te verwachten, want de opname in een nieuwe gemeenschap gaat er vaak mee gepaard. In dit geval is die gemeenschap een diverse groep van alle leeftijden en achtergronden die een passie voor biotechnologie delen. Maar welk overgangsritueel zou er nodig zijn bij zo’n gemeenschap?

Er bestaan verschillende vormen van overgangsrituelen, gaande van het ontvangen van een officieel document tot de verplichting om zes maanden te overleven in de wildernis. Het overgangsritueel tot biohacker kan dus vele vormen aannemen en op de bewuste zomerdag boden zich ook vele kandidaten aan. Het was bijvoorbeeld al een helse karwei om in het gebouw te komen, dat vakkundig gesloten was door de zomerse vakantie en een overijverige portier. Zelfs met de juiste connecties loopt men blijkbaar niet zo maar een universitair laboratorium binnen. Zo’n vereiste pelgrimstocht door het darmkanaal van een academische campus zorgde er echter nog niet voor dat ik een biohacker werd, maar enkel een verdwaalde bezoeker in een lab.

Misschien zat het overgangsritueel verscholen in het ritueel aantrekken van de witte labjas bij het binnen- en buitengaan van het laboratorium of in het plechtig ondertekenen van de nodige formulieren voor verzekering en labveiligheid? Nee, want deze zaken had ik al eerder gedaan en leverden me niet het statuut van biohacker op. Helaas, de initiatie tot biohacker lijkt zich niet uit te drukken in een duidelijk overgangsritueel. Biohacker wordt men blijkbaar op een subtielere wijze.

Achteraf kan duidelijk worden gemaakt wat er dan wel veranderd is eens men biohacker is. Zo was mijn eerste bezoek aan het laboratorium een grote teleurstelling. Aangespoord door de grote verhalen over de wonderen van de biologie verwachtte ik eindelijk eens die beroemde dubbele helix of de befaamde genen tegen te komen waarover biologen zo graag spreken. In werkelijkheid vond ik geen van deze zaken terug in het lab. Buiten de mens was er geen levend wezen te bespeuren en nergens ben ik tegen DNA aangelopen. In plaats daarvan kwam ik terecht in een ruimte waarin een aantal personen wat troebele stoffen mengden. Men vertelde mij wel dat ze dit niet willekeurig deden, maar strikt gehoorzaamden aan de juiste voorschriften die een bepaalde temperatuur of hoeveelheid aanraden en vereisen dat men op gepaste momenten eens flink met de proefbuis schudt.

Het wekte niet de indruk van een biologisch laboratorium, maar eerder van middeleeuwse alchemisten die op zoek naar de Steen der Wijzen vlijtig volgens voorschrift de juiste stoffen met elkaar mengden. Was mijn indruk dan zo verkeerd? Enerzijds niet, want voor een buitenstaander is het verschil niet waar te nemen, aangezien beide groepen zich bezighouden met het mengen van vloeistoffen. Tegelijk zat ik er compleet naast, want de apparaten verschillen radicaal, de chemische reacties zijn veel betrouwbaarder en de explosies minder courant.

Biohacker zijn wil niet zozeer zeggen dat men een duidelijk overgangsritueel heeft meegemaakt, zoals het juiste diploma op zak hebben ervoor zorgt dat men bijvoorbeeld chemicus is. Eerder gaat het om een innerlijke transformatie, waarin men leert op een andere manier met de wereld van de biologie om te gaan. Het gaat dus niet om een duidelijk waarneembare breuk, maar om een onzichtbare overgang, waarbij het laboratorium van gedaante verandert. Biohacker worden impliceert het voor de ogen zien transformeren van een hoop rommel – die niet onderdoet voor de oude schuur van mijn grootvader, hetzij met meer licht en minder stof – tot een wetenschappelijk laboratorium waar men tot feiten over bacteriën, cellen en proteïnen komt. Als gevolg hiervan gaat men zich ook op een andere manier in het lab gedragen en begint zelf langzamerhand de handen uit de mouwen te steken. Het is wellicht dit gevolg dat mijn transformatie prijsgaf aan Winnie nog voordat ik het zelf doorhad.

Om de taal van een biologisch laboratorium te vatten heeft men de gepaste woordenboeken nodig om bijvoorbeeld te begrijpen wat het verschil is tussen een prokaryote en eukaryote cel, waartoe een PCR-machine dient of hoe men cellen adequaat op een petrischaaltje kan opkweken. Men vindt zulke woordenboeken nog terug in de handboeken van de vlijtige eerstejaarsstudent, in de hoofden van laboranten of op verfrommelde papiertjes in het lab.

Wetenschap is in die zin cultuur, gebruiken, tradities. In het laboratorium kom ik in eerste instantie geen DNA tegen, ik kom zelfs geen bacterie tegen. Ik kom troebele stoffen tegen en apparaten waarvan men mij vertelt dat ze veel nuttigs doen, maar enkel lawaai lijken te maken en in het beste geval wat cijfers tonen. Vanuit dit perspectief draait wetenschap niet om het plots beginnen waarnemen van feiten in plaats van met het hoofd in de wolken te lopen. Eerder heeft het laboratorium het karakter van een verregaande constructie, een manipulatie, een verandering.

Dit mag niet verkeerd begrepen worden. Zo’n manipulatie is geen argument tegen wetenschap. De claim is niet dat wetenschap zou gaan om moedwillige productie van leugens of onnatuurlijke fenomenen. Dat men niet aan biologie kan doen zonder petrischaaltjes, pipetten, incubators of PCR-machines is geen argument tegen de objectiviteit van haar resultaten, maar eerder een in haar voordeel. Niet ondanks, maar dankzij deze apparaten kunnen we zekerheid over DNA, over bacteriën en dus over de biologie bekomen.

Elk van deze apparaten belichaamt een weerlegging van de talloze verwijten die biologen in het verleden naar elkaar hebben geslingerd. ‘Maar is er geen sprake van contaminatie van de cellen? Nee, want de flow zorgt dat de lucht …’ ‘Ja, maar zijn die cellen niet foutief opgekweekt? Nee, want de incubator garandeert dat de temperatuur …’, enzovoort. De door deze apparaten belichaamde kennis voorkomt dat men al deze blunders opnieuw moet rechtzetten. In plaats daarvan kan men steunen op de geïncarneerde fouten van de voorgaande generaties.

Biohackers zijn dus een goed voorbeeld van hoe biologie meer een manier van doen dan een manier van weten is. Menselijke factoren en verregaande manipulaties in het laboratorium verstoren ons beeld van de natuur niet, maar zijn broodnodige toevoegingen om deze troebele en lauwe stoffen om te vormen tot robuust en bekend DNA. De initiatie tot biohacker bestaat juist uit het intreden tot deze traditie door het laboratorium in een geheel ander licht te aanschouwen. Het resultaat toont zich in de capaciteit de troebele stof te zien als cellen met specifiek DNA en de apparatuur in het lab als de mogelijkheid om hun specifieke eigenschappen te articuleren.

Precies op deze traditie haken de biohackers van ReaGent in, om met dezelfde controle en zekerheid na te gaan of de troebele vloeistof die ze met het recept uit de Verenigde Staten hebben gekregen inderdaad in staat is om insuline te produceren. Maar in tegenstelling tot de academische bioloog vinden zij dat diploma’s of officiële testen de toegang tot deze tradities niet mogen blokkeren. Een interesse en passie voor biologie is genoeg om de metamorfose van het laboratorium mogelijk te maken. Precies daarom kan men biohacker worden zonder de toeters en bellen van een doorsnee overgangsritueel.